Türk dünyasında 2024 yılı nasıl geçti?

2024 yılı, Türk dünyasında hem umut veren gelişmelerin hem de derin endişe uyandıran hak ihlallerinin yaşandığı bir yıl oldu. Batı Trakya’dan Kerkük’e, Doğu Türkistan'dan Kırım'a uzanan geniş bir coğrafyada; Türk halkları çeşitli ayrımcı politikalara ve insan hakları ihlallerine maruz kalmaya devam etti. 

Öte yandan; 2024 yılında aynı zamanda; Türk dünyasında birlik ve dayanışma çabalarını güçlendiren önemli adımlar atıldı. Türk Devletleri Teşkilatı eliyle Türk dünyası ülkeleri; eğitim, kültür, askerî, ticarî alanlar başta olmak üzere birçok alanda iş birlikleri gerçekleştirdi; ortak kararlar alındı. 

Bu bağlamda kültürel mirasın korunması çabalarından, Ortak Alfabe Bildirisine ve ortak harita çalışmaları gibi iş birliği projelerine kadar birçok konu, Türk dünyasında bu yıl öne çıkan gündem başlıklarını oluşturdu. Yıl boyunca Türk dünyası gündeminin nabzını tutan Kırım Haber Ajansı (QHA) ise, yılın öne çıkan gündem başlıklarını sizler için derledi.

BATI TRAKYA’DA TÜRKLERE YÖNELİK AYRIMCILIK SÜRÜYOR

Batı Trakya’da Türklere yönelik ayrımcılık ve hak ihlalleri yıl boyunca artarak devam etti. Ocak ayında açıklama yapan Yunanistan hükûmeti; Batı Trakya'daki Türk azınlığının bulunduğu 5 okulda öğrenci ve öğretmen kontenjanı azaltıldığını açıkladı. Şubat ayında ise yetkililer, İskeçe Türk Azınlık İlkokulunda yapılması planlanan Dil Konuşma Terapisti Cemal Kabur'un söyleşisine onay vermeyerek okulun kapılarını kaparak bir skandala daha imza attı. Uzun bir süredir bina yapısında çeşitli sorunlar yaşayan İskeçe Azınlık Ortaokulu-Lisesi sorunu 2024 yılı boyunca da yetkili mercilerce görmezden gelinmeye devam edildi. 

Öte yandan, Avrupa Konseyi (AK) Bakanlar Komitesi, aralık ayında Batı Trakya'daki örgütlenme özgürlüğü konusunda Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin 11. maddesine uymayan Yunanistan'a, tüm yükümlülüklerini yerine getirmesi konusunda çağrıda bulundu. Bununla beraber, Batı Trakya’da faaliyet gösteren Türk azınlık kurum ve kuruluşları 10 Aralık Dünya İnsan Hakları Günü dolayısıyla yayımladıkları mesajlarda, Yunanistan’ın Batı Trakya Müslüman Türk Azınlığına yönelik insan hakları ihlalleri ve ayrımcı politikaları net bir şekilde eleştirildi.

KERKÜK’TE TÜRK NÜFUSU HEDEF TAHTASINA OTURTULDU

Kerkük’te 37 yıl aradan sonra yapılan nüfus sayımına hile karıştırıldı. Binlerce yıllık Türk yurdu Kerkük’te 20 Kasım 2024 tarihinde başlayan nüfus sayımında, bölgedeki Türk nüfusu ve demografik yapı hedef alındı. Irak Türkmen Cephesi (ITC) tarafından yapılan açıklamalarda, diğer bölgelerden binlerce Arap ve PKK sempatizanının güvenlik güçlerinin himayesi altında Kerkük topraklarına getirildiği bildirildi. 

ÇİN'İN DOĞU TÜRKİSTAN'DAKİ YENİ PLANI!

Temmuz ayında İşgal altındaki Türk yurdu Doğu Türkistan’da Çin yönetimi, Doğu Türkistan halkının mimari, dinî ve kamusal alanlardaki milli kimliklerinin tamamen Çin geleneğine uyarlanmasını hızlandıran “Kuruluşların ve Şahısların Dinî Terörizm ve Aşırılıkları Yaymasını Engelleme" yasasını kabul etti. Yasayla birlikte, Çin denetimindeki dinî eğitim veren okullar, Çin geleneklerini izlemek zorunda kaldı. Bununla birlikte, mimarinin de yeni yönetmeliğin müdahale edeceği alanlar arasında olduğu ve Uygur mimarisinin tamamen Çinlileştirileceği bildirildi. Ayrıca Uygur Türklerinin yeni yaptığı, restore ettiği kültürel merkezler, heykel, resim ve dekorasyonda Çin geleneklerini yansıtmak zorunda kalacak.

TÜRKLERE VE TÜRKÇE HAK İHLALİNDE İRAN REJİMİ

Türk halklarına yapılan ayrımcılık ve hak ihlalleri sadece Batı Trakya, Kerkük ve Doğu Türkistan ile sınırlı kalmadı. İran rejiminin Güney Azerbaycan Türklerine ve Türkçeye olan alerjisi, yıl boyunca çeşitli olaylarla kendini göstermeye devam etti. Öyle ki 2024 yılının başında İran rejimi, haksız bir şekilde hapsettiği Nobel Barış Ödülü sahibi Güney Azerbaycan Türkü insan hakları savunucusu Nergiz Mehemmedi hakkında yeni bir ceza kararı çıkardı ve Mehemmedi’ye 15 ay hapis ve 2 yıl sürgün cezası verdi.

İran rejiminin Türkçeye ve Türk isimlerine yönelik uyguladığı yasaklar ve kısıtlamalar ise yıl boyunca devam etti. Mart ayında, Azerbaycan'ın Urmiye kentinde 21 Mart Nevruz Bayramı için yazılan "Bayramımız kutlu olsun" yazısı kimliği belirsiz kişiler tarafından karalandı. Ayrıca İran rejimi Nevruz kutlamaları bağlamında boyanan ve üzerinde Türk motifi olan bir yumurtaya bile tahammül edemedi ve alandan kaldırdı.

Türkçe isimlere sahip Güney Azerbaycan Türkü bebekler ise, Türk ismine sahip olduğu için İran rejimi tarafından yok sayılmaya devam edildi. Bebeklerin isimlerinin resmî kurumlarca kaydı yapılmadı ve bu sebeple bebekler, hakları olan sağlık hizmetlerinden yararlanamadı. 

Temmuz ayında Güney Azerbaycan'ın Erdebil kentinde Kamusal Alanlar Kontrol Dairesi Başkanlığı tarafından iş yerlerinde Türkçe kullanılmasının yasaklandığı bildirilirken, ekim ayında Ata Hava Yollarına ait uçakta, yolcuları Türkçe bir şekilde "Hoş geldiniz" diyerek selamlayan kabin görevlisi işten çıkarıldı. Kasım ayında ise İran'da elektrik kesintilerinin gerçekleştiği illerin paylaşıldığı tabloda Güney Azerbaycan, "Tebriz Eyaleti" olarak adlandırıldı.

32. YILINDA HOCALI SOYKIRIMI

Aradan geçen 32 yılda Ermenistan birlikleri tarafından işlenen Hocalı Soykırımı’nın izleri hâlâ gün yüzüne çıkmaya devam ediyor. 2024 yılının şubat ayında, Ermeni Beglaryan Raşid Aramayisi'nin yargılanma esnasındaki ifadesi doğrultusunda Esgeran'da çalışmalar yapıldı. Çalışmalar sırasında Aramayisi’nin işaret ettiği bölgeden, 8'den fazla Azerbaycanlı sivilin toplu mezarı ortaya çıkarıldı. Mart ayında ise, Hocalı kentindeki Malıbeyli köyünde yapılan inşaat çalışması sırasında insan kemiklerinin bulunduğu kaydedildi.

AZERBAYCAN-ERMENİSTAN SINIRI BELLİ OLDU

2024 yılının en önemli gelişmelerinden biri Azerbaycan’da gerçekleşti. İlk olarak mart ayında Birleşmiş Milletler (BM), 30 yıl sonra Azerbaycan haritasını güncelledi ve Azerbaycan’daki coğrafî isimler dünya haritasında asli isimleriyle değiştirildi. 

Azerbaycan-Ermenistan Sınır Belirleme Komisyonu Eş Başkanı ve Azerbaycan Başbakan Yardımcısı Şahin Mustafayev'in 24 Mayıs 2024 tarihinde yapılan açıklamada ise sınırlandırma çalışmaları sonucunda 12,7 km uzunluğundaki sınır hattının belirlendiği duyuruldu. Bu bağlamda; haziran ayında Ermenistan'ın işgal altında tuttuğu Gazah ilinin Bağanis Ayrım, Aşağı Eskipara, Heyrimli ve Kızılhacılı köyleri Azerbaycan’a iade edildi. 

YAVRU VATAN KIBRIS’TA ÖNEM ARZ EDEN GELİŞMELER YAŞANDI

BM Genel Sekreteri Antonio Guterres 5 Ocak 2024'te 2010 ile 2018 yılları arasında Kolombiya Dışişleri Bakanlığı görevini yürüten Maria Angela Holguin Cuellar'ın Kıbrıs Kişisel Temsilcisi olarak atandığını duyurdu. Temsilci Cuellar; birden fazla olmak üzere taraflarla görüşmeler gerçekleştirdi. Bu gelişmelerin ardından Genel Sekreter Guterres’ın ev sahipliğinde, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) Cumhurbaşkanı Ersin Tatar ve Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY) Cumhurbaşkanı Nikos Hristodulidis 15 Ekim 2024 tarihinde gayriresmî bir akşam yemeği yedi. Daha sonrasında açıklamalarda bulunan Tatar, “Artık bu oyunun kurallarını değiştireceğiz. Artık federal çerçevede bir görüşmeye ‘hayır’ diyoruz.” ifadelerini kullandı.

TÜRKİSTAN, SOVYET İZLERİNDEN KURTULUYOR

Türkistan’dan takdir toplayan haberler, yıl başında gelmeye başladı. Ocak ayında Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov; Batken, Celal Abad ve Issık Göl illerindeki 8 köyün isminin değiştirilmesine yönelik kararı imzaladı ve Rusça isimler, Kırgızca isimlerle değiştirildi. Ayrıca Kırgızistan ekim ayında, Rusça isimlerden kurtulma sürecini hızlandırarak yeni bir yasa tasarısıyla birden çok köyün ismini Kırgız Türkçesinde isimlerle değiştirdi.

Bununla beraber Kırgızistan Parlamentosu Ulaştırma, İletişim, Mimarlık ve İnşaat Komisyonu, 17 Aralık'taki oturumda soyadlardaki Rusça eklerin çıkarılarak Kırgız Türkçesi ekler getirilmesini ele aldı. 26 Aralık'ta gerçekleşen genel kurulunda ise Parlamento, yasa tasarısını ilk okumada değerlendirdi.

ÖZBEKİSTAN YENİ ANAYASASI İLE İLK SEÇİMİNİ GERÇEKLEŞTİRDİ

Özbekistan’ın 2023 yılında gerçekleştirmiş olduğu anayasa değişikliğinin ardından yapılan ilk seçim olan parlamento seçimini ekim ayında yaptı. Açıklanan ön sonuçlara göre; Özbekistan Liberal Demokrat Parti (UzLiDeP) oyların yüzde 34,75'ini alarak 64 sandalyeye, Milli Yükseliş Demokrat Parti yüzde 18,82 oy alarak 29 sandalyeye, Adalet Sosyal Demokrat Partisi yüzde 16,20 oy alarak 21 sandalyeye, Halk Demokrat Partisi yüzde 17,11 oy alarak 20 sandalyeye ve Özbekistan Ekoloji Partisi yüzde 13,12 oy alarak 16 sandalyeye sahip oldu.

YILA DAMGA VURAN TÜRK DEVLETLERİ TEŞKİLATI

Türk Devletleri Teşkilatı (TDT), 2024 yılının ilk ve son yarısında birçok alanda önemli gelişmeye imza attı. Öte yandan Ortak Türk Alfabesi'nin kabulü hususu, uzun zamandır beklenilen bir karar olarak yılın başından sonuna kadar ilgi çeken bir gelişme oldu. Öyle ki; Türk Dünyası Ortak Alfabe Komisyonu, 6-7 Mayıs 2024 tarihlerine Bakü’de toplanarak, 34 harften oluşan ortak bir alfabe oluşturulmasına karar verdi. Buna takiben 9 Eylül 2024 tarihinde yeniden Bakü’de toplanan Komisyon, 3. toplantısında 34 harften oluşan ortak alfabeye mutabık bildiriyi yayımladı. 

Bununla birlikte TDT Genel Sekreteri Kubanıçbek Ömüraliyev 24 Haziran 2024 tarihinde ünlü Türk düşünür Kaşgarlı Mahmut'un Divan-ı Lügati't Türk isimli eserine dikkat çektiği konuşmasında ortak Türkçe sözlük oluşturulması konusunda öneride bulundu.

TDT aynı zamanda biri gayriresmî, diğeri ise resmî olmak üzere iki zirve gerçekleştirdi. Temmuz ayında gerçekleştirilen TDT Devlet Başkanları Gayriresmî Zirvesi isimli toplantı, Azerbaycan’ın işgalden kurtulan toprağı Şuşa şehrinde yapıldı. Zirveye, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, Kırgız Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sadır Caparov, Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev, Türkiye Cumhurbaşkanı Yardımcısı Cevdet Yılmaz, Macaristan Başbakanı Viktor Orbán, KKTC Cumhurbaşkanı Ersin Tatar katıldı. Bu toplantı aynı zamanda, Tatar’ın Cumhurbaşkanı ünvanıyla katıldığı ilk TDT Zirvesi oldu.

TDT 11. Zirvesi ise resmî zirve olarak 6 Kasım 2024 tarihinde “Türk Dünyasının Güçlendirilmesi: Ekonomik Entegrasyon, Sürdürülebilir Kalkınma, Dijital Gelecek ve Herkes için Güvenlik” temasıyla Türk devletlerinin ve heyetlerinin üst düzey katılımıyla Kırgızistan'ın başkenti Bişkek’te gerçekleştirildi. Türk dünyası için önemli gelişmelere imza atılan zirvede; Türk Dünyası Şartı kabul edildi ve teşkilatın bayrağı Selçuklu yıldızı ile çevrelenen bayrak ile değiştirildi. Ayrıca TDT’nin 15. kuruluş yıl dönümü münasebetiyle Türkiye Cumhuriyeti tarafından, Kırım Tatar aydını İsmail Bey Gaspıralı adına üzerinde "Dilde, İşte, Fikirde Birlik" yazılı hatıra parası bastırıldı. Bununla beraber, zirvenin sonunda Devlet Başkanları tarafından imzalanan Bişkek Bildirisi’nde göre, 12. TDT Zirvesi'nin Azerbaycan’da düzenlenmesine karar verildi. 

2024’ün son aylarına gelindiğinde ise, Ortak Türk Alfabesi kararının ardından TDT üyesi ülkelerin haritacılık kurumları başkanları başkent Ankara'da buluştu ve Türk dünyasının ortak bir haritasının hazırlanması konusunda karar aldı. 

TÜRK DEVLETLERİNDEN ORTAK TATBİKAT

Türk devletleri 2024 yılında iş birliğiyle birçok askerî tatbikat ve askerî alanda iş birliği gerçekleştirdi. Bunlar arasında Kazakistan, Özbekistan, Azerbaycan ve Kırgızistan’ın katılımlarıyla gerçekleşen “Birleştik 2024” askerî tatbikatı 8-17 Temmuz tarihleri arasında düzenlendi. Bununla birlikte, “Birleştik 2024” tatbikatına 4 binden fazla askerî personelin katıldığı açıklandı. 

GEÇMİŞTEN GELECEĞE ORTAK TARİH, ORTAK KÜLTÜR VE ORTAK MİRAS

Türk dünyasının yılbaşı günü, bahar bayramı, bolluk ve bereketin habercisi ve yeniden dirilişin müjdeleyicisi Nevruz, 21 Mart günü Türk dünyası genelinde coşkuyla kutlandı. Gece ve gündüzün eşitlendiği bu günde; dilekler dilendi, yumurtalar tokuşturuldu, semeniler hazırlandı, Türklerin demir dağı eritip Ergenekon’dan çıkmasına ithafen örs ve çekiçle demir dövüldü ve Nevruz ateşinden atlandı. 

Ayrıca toprağın ve suların koruyucuları olan Hızır ve İlyas Peygamber’in yeryüzünde buluştukları gün olan Hıdırellez, 6 Mayıs’ta bollukla ve bereketle kutlandı. Kurulan salıncaklarda şarkılar söylendi, mâni atışmaları yapıldı, yumurtalar tokuşturuldu, gül ağaçlarına dilekler asıldı ve tuz-ekmek hakkı ritüeli yapıldı.

Öte yandan 2-6 Aralık 2024 tarihleri arasında düzenlenen Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu (UNESCO) 19. Hükûmetler Arası Somut Olmayan Kültürel Miras Komitesi’nde; Türkiye ve Kuzey Makedonya’nın “Geleneksel Tulum Yapımı ve İcrası” unsuru, Kazakistan’ın “Betaşar, Geleneksel Düğün Ritüeli” unsuru, Azerbaycan’ın “Azerbaycan’da Tandır İşçiliği ve Ekmek Pişirme” unsuru ve Özbekistan’ın “Rubab/Rabab İşleme ve Çalma Sanatı” unsuru, İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsilî Listesi’ne dâhil edildi. Böylelikle, Türk dünyası gelenekleri uluslararası camiada tanınırlık kazandı.

Bununla beraber UNESCO 42. Genel Kurul Toplantısında aldığı karara göre 2024-2025 yılı anma listesine bağlamında UNESCO Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri Programına alınan Divan-ı Lügat'it Türk'ün 950. Yıl Dönümü, yıl boyunca Türk dünyası devletlerinde tertiplenen sempozyum, sergi, kongre ve programlarla anıldı.

Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı (TÜRKSOY) tarafından Türkmenistan'ın Anev şehri, 2024 Türk Dünyası Kültür Başkenti ilan edilmişti bu kapsamda ülkede çok sayıda etkinliğe imza atıldı.