7 Nisan 2025

Sabırlı olun, uzun bir yazı olacak ama yaşanan olay son derece önemli.

Ukrayna Bakanlar Kurulu, 3 Nisan 2025 tarihinde Ukrayna Etnik Politika ve Vicdan Özgürlüğü Servisinin Kırım Tatarca İmla (Yazım) Kılavuzu önerisini kabul etti.

Daha önce 4 Kasım 2024 tarihinde Kırım Tatarca imla kılavuzunun taslağı, Kırım Tatar Milli Meclisi (KTMM) Başkanı Refat Çubarov ve dönemin Ukrayna Cumhurbaşkanının Kırım Özerk Cumhuriyeti Daimi Temsilcisi Tamila Taşeva’nın başkanlığındaki Kırım Tatar Dili Milli Komisyonu toplantısında ele alınarak onaylanmıştı.

İmla kılavuzu, Ukrayna Bakanlar Kurulunun 22 Eylül 2021 tarihli “Latin Alfabesine Dayalı Kırım Tatar Alfabesinin Onaylanması Hakkında" başlıklı kararıyla kabul edilen Kırım Tatar alfabesine dayanıyor.

İmla kılavuzu üzerindeki çalışmalar, Kırım Tatar Dili Milli Komisyonu ( eş başkanları: İrına Vereşçuk, Refat Çubarov, Tamila Taşeva) tarafından koordine edildi. Komisyon ise, Ukrayna Etnik Politika ve Vicdan Özgürlüğü Servisi tarafından; Kırım Tatar Milli Meclisi, Ukrayna Eğitim ve Bilim Bakanlığı, Ukrayna Milli Bilimler Akademisine bağlı Oleksiy Potebnya Dilbilim Enstitüsü ve Kıyiv Taras Şevçenko Milli Üniversitesinin iş birliğiyle kuruldu.

Ancak, bu çalışmanın asıl itici gücü olan ve özel bir teşekkürü hak edenler, Kırım Tatarca imla üzerinde çalışmak üzere bir araya gelen Ukraynalı ve yabancı Kırım Tatar dili uzmanları oldu. Kendilerinden ayrıca söz edeceğiz.

Böylece, Ukrayna Bakanlar Kurulu tarafından 23 Şubat 2022 tarihinde onaylanan 2022-2032 Kırım Tatar Dilinin Geliştirilmesi Stratejisi ve Ukrayna Bakanlar Kurulunun 28 Temmuz 2023 tarihli “Kırım Tatar Dilinin Yazımının Geliştirilmesi Sorunları” başlıklı kararnamesi ile öngörülen önemli görevlerden biri, Ukrayna'nın yerli halkı olan Kırım Tatar halkının dilini ve kimliğini koruma-geliştirme hakkının gerçekleşmesini sağlamak amacıyla yerine getirilmiş oldu.

KONUNUN TARİHÇESİ

Kırım Tatar dili, milli dil olarak ortaya çıktığı 13. yüzyılın başlarından itibaren, Kırım Tatar dilinin fonetik özelliklerini yeterince yansıtmayan uyarlanmış bir Arap alfabesini kullanmıştır. 1928 yılında Kırım Tatar bilim insanlarının titiz hazırlık çalışmaları sonucunda Kırım Tatar dili Latin alfabesine geçirildi.

Ancak; 1938 yılında Büyük Terör dönemi sırasında, Sovyet yönetiminin Kırım Tatarlarını Ruslaştırma yönündeki açık niyetleri doğrultusunda Moskova’nın kararıyla, Kırım Tatar dili, Kiril alfabesine geçirildi. 22 Haziran 1938 tarihli ve 989 sayılı Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) Halk Eğitim Komiserliği kararıyla, Kırım Tatar dili Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ndeki (SSCB) diğer Türk dilleri gibi Rus Kiril alfabesine uyarlandı. Ancak bu süreçte oluşturulan Kırım Tatar Kiril alfabesi, Kiril alfabesine geçirilen Türk dilleri arasında en başarısız ve yetersiz uyarlamalardan biri olmuştu.

Bilindiği üzere; Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından bağımsızlığını kazanan bağımsız Türk cumhuriyetlerinden Azerbaycan, Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan, kendi ülkelerindeki koşulları dikkate alarak Latin alfabesine geçiş kararı aldı ve bu süreci hayata geçirmeye başladılar.

Kırım Tatar dilinin yeni Latin alfabesi, 17-21 Haziran 1992 tarihlerinde Akmescit (Simferopol) kentindeki "Kırım Tatar Dili: Latin Alfabesine Geçiş Meselesi" adlı uluslararası konferans tarafından seçilen alfabe komisyonu tarafından geliştirildi.

"Kurultay" Kırım Tatar milletvekili grubunun önerisiyle, Kırım Özerk Cumhuriyeti Parlamentosu, 9 Nisan 1997 tarihinde 1139-1 sayılı “Kırım Tatar Dilinin Latin Alfabesine Geçişi” başlıklı kararı kabul etti. Bu karara göre; Kırım Tatar dilinin Latin alfabesine geçişinin 2002 yılına kadar tamamlanması öngörülüyordu. Ancak, gerçeği söylemek gerekirse, bu kararın uygulanması yalnızca Kırım’daki yerel yönetim tarafından değil aynı zamanda Ukrayna’nın yürütme organları tarafından da engellendi.

Bugün bunu dile getirmek acı verici olsa da, 2014 yılına kadar Ukrayna devletinde görev alan ve sol görüşlü siyasi partiler tarafından atanmış birçok bürokrat, Kırım Tatar halkının haklarının iadesine açıkça karşı çıktı. Kırım Tatarlarının yazı sisteminin Latin alfabesine geçirilmesi konusunda da bu yetkililer, Rusya'daki bütün halkları sadece Kiril alfabesini kullanmaya resmen mecbur tutan Moskova'nın tutumunu savunuyorlardı.

Ancak Kırım Tatar halkının güçlü desteğini arkasına alan Kırım Tatar bilim insanları, Kırım Tatar Milli Kurultayı ve Dünya Kırım Tatar Kongresinin kararlarını hayata geçirmek amacıyla, Kırım Tatar dilinin Latin alfabesi esaslı yeni yazım kuralları üzerinde kararlılıkla çalışmaya devam etti. Bu kapsamda, 2010 yılında Kırım Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi bünyesinde, Latin alfabesine dayalı Kırım Tatar dilinin imla ve noktalama kurallarını içeren bir taslak hazırlanarak yayımlandı.

Ancak Kırım Tatar Milli Kurultayı delegeleri tarafından kabul edilen haliyle Latin esaslı Kırım Tatar alfabesinin resmi olarak onaylanması için 11 yıl daha geçmesi gerekti. 22 Eylül 2021 tarihinde Ukrayna Bakanlar Kurulu “Latin Alfabesine Dayalı Kırım Tatar Alfabesinin Onaylanması Hakkında” başlıklı kararı kabul etti.

ÇALIŞMALARA KATILAN HERKESİN İSMİNİ HENÜZ AÇIKLAYAMADIĞIMIZ ÇALIŞMA GRUBU HAKKINDA

Kırım Tatar dilinin Latin alfabesine dayalı yazım kurallarının geliştirilmesi sürecine, resmi olarak Çalışma Grubu'nda adı geçen kişilerden daha çok kişi katıldı. Ancak, ne yazık ki, bazı koşullar nedeniyle bu kişilerin isimlerini şu anda açıklayamayacağız…

Bu nedenle, burada yalnızca işgal altındaki Kırım dışında yaşayan Çalışma Grubu üyelerinin adlarıyla sınırlı kalacağım:

Ukrayna Etnik Politika ve Vicdan Özgürlüğü Servisi Başkan Yardımcısı, Çalışma Grubu eş Başkanı İgor Lossovskıy; Ukrayna Etnik Politika ve Vicdan Özgürlüğü Servisi uzmanı, Çalışma Grubu Sekreteri Viktor Korey, Kırım Tatar Dilini Geliştirme Enstitüsü Sivil Toplum Kuruluşu Başkanı Mustafa Ametov, Volodımır Vernadskiy Tavriya Milli Üniversitesi Öğretim Üyesi, filoloji uzmanı Dr. Ayşe Arnautova, Ukrayna Milli Bilimler Akademisi Oleksandr Potebnya Dilbilim Enstitüsü Araştırmacısı Dr. Alina Doçu, Taras Şevçenko Kıyiv Milli Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. İrına Drıga, Bilkent Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hakan Kırımlı (Ankara), Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Öğretim Üyesi (AHBVÜ) Doç. Dr. Işılay Işıktaş Sava, Kırım Derneği Bursa Şubesi Üyesi Şemsiye Sati, Ukrayna Eğitim ve Bilim Bakanlığı Uzmanı Katerına Taranik-Tkaçuk, Kırım Tatar Millî Meclisi (KTMM) Üyesi ve Şefika Gaspıralı Uluslararası Kadın Birliği Başkanı Prof. Dr. Gayana Yüksel, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Zühal Yüksel.

Kırım Tatar Milli Meclisi adına; Kırım Tatar Dili Milli Komisyonu, Ukrayna Etnik Politika ve Vicdan Özgürlüğü Servisi, Taras Şevçenko Kıyiv Milli Üniversitesi, Volodımır Vernadskiy Tavriya Milli Üniversitesi, Ukrayna Milli Bilimler Akademisi Oleksandr Potebnya Dilbilim Enstitüsü, Ukrayna Milli Bilimler Akademisi Agatangel Krımskıy Doğu Araştırmaları Enstitüsü ve Kırım Tatar Dilini Geliştirme Enstitüsü sivil toplum kuruluşuna; Kırım Tatar dilinin geliştirilmesine ilişkin sorunların çözümünde, özellikle Kırım Tatar dilinin imla kılavuzun hazırlanması çalışmalarında iş birliği yapılmasından dolayı şükranlarımı sunuyorum.

Ayrıca, Kırım Tatar dilinin yazım kurallarının hazırlanmasını organize etmekte büyük katkı sağlayan Vidrodjennya (Yeniden Doğuş) Uluslararası Fonu'na kaynak desteği için özel teşekkürlerimi sunarım.

Son olarak, Elvina Seytbullayeva, Sevil Karayeva, Mustafa Ametov, ATR ve Kırım Haber Ajansı gazetecilerine de içtenlikle teşekkür ederim; hepiniz bu uzun yaratıcı maratonu boyunca çok azimli ve sorumluluk sahibiydiniz.