Kazak kültüründen kadim bir gelenek: Betaşar

Konargöçer kültürün doğrudan izlerini taşıyan Kazak kültürü, birçok kadim geleneğe ev sahipliği yapar. Bu geleneklerden betaşar ise Kazak Türkleri tarafından saygı duyulan bir gelenek olarak, geçirdiği çeşitli dönüşümlerle günümüze kadar kültürde yaşatılmaya devam ediliyor. Öyle ki; eski zamanlarda gelin ve damadın birbirlerini düğün öncesinde görememesi sebebiyle ortaya çıkan bu gelenek, 2024 yılında Birleşmiş Milletler Eğitim, Kültür ve Bilim Örgütü (UNESCO) tarafından İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsilî Listesi’ne dâhil edildi.

Betaşar geleneğine göre; gelin yüzünü damada ve damadın akrabalarına bir ritüel eşliğinde açar. Bet (yüz) açmak fiilinden gelen bu uygulama zamanla gelenekselleşir ve Kazakistan kültüründe yerini alır.  Bununla birlikte bu ritüel eskiden gelin, oğlan evine gittiğinde; günümüzde ise gelin, toy (düğün) yerine geldiğinde yapılır.

DUVAK GİYME TÖRENİ

Betaşar için öncelikle bir duvak giyme töreni yapılır. Gelinin annesi kızına, nesilden nesile aktarılan saukele (Kazak Türkü kızlarının geleneksel şapkası) ve jelek adı verilen duvak giydirir. Bu sırada kızın yengeleri ise bu sırada Jar, jar (Yar, yar) şarkısı söyler:

Jazğıturı aqşa qar javmaq qayda, jar-jar!

(İlkbaharda akça kar yağmak nerde, yar yar!)

Qulın-tayday ayqasqan oñ jaq qayda, jar-jar!

(Kulının tayla kucaklaştığı güzel yer nerde, yar yar!)

Qanşa jaqsı bolsa da qayın atamız, jar-jar!

(Ne zaman iyi olsa da kayın atamız, yar yar!)

Aynalayın äkemdey bolmaq qayda, jar-jar!

(Seveyim, babam gibi olması nerde, yar yar!) 

Bir tolarsaq, bir tobıq sanda bolar jar-jar!

(Bir dizden aşağı, bir topuk sayıda olur, yar yar!)

Qırıq kisiniñ aqılı handa bolar, jar-jar!

(Kırk kişinin aklı handa olur, yar yar!)

Şeşem-ay! - dep jılama, bayğus qızdar, jar-jar!

(Babam hey! - diye ağlama, bahtsız kız, yar yar!)

Şeşeñ üçin qayın eneñ onda bolar, jar-jar!

(Baban için kayın atan orda olur, yar yar!)

Duvak giyme töreninden sonra gelin, yengeler veya görümceler; toya gelen misafirlerin olduğu yere gelir. Gelin, yengeler veya görümceler; üzerinde on iki hayvanlı Türk takvimi motifi olan ve doğurganlığı simgeleyen kuzu postunun veya beyaz bir halının üzerinde durur.

Damat tarafından bir akın (şarkıcı, ozan, şair), yengelerin yanına gelir. Akın; gelinin güzelliğini, gençliğini ve gösterişini övdükten sonra, kocasına nasıl hürmet edeceği, kocasının kardeş ve akrabalarına nasıl davranıp saygı göstereceği, eve gelen misafire nasıl davranması gerektiği konusunda geline nasihatlerde bulunulur. Sonrasında akın, damat, damadın akrabaları ve ataları için dombra eşliğinde doğaçlama şarkılar söyler.

ATALARA SAYGI VE SELAM

Şarkıların karşılığında akına damadın ailesi tarafından körımdik (hediye) verilir. Bu sırada gelin, adı anılan her bir kişinin önünde saygıyla eğilir ve bu geleneğe ise, salem alu adı verilir.

Daha sonrasında akın, gelinin yanına gelir ve dombrasının ucuyla yüzündeki jeleği kaldırır ve böylece gelinin yüzü görülür. Kayın ene (kaynana), artık ailesinin bir ferdi olan gelinini karşılar. Damat gelinin yanına gelir ve elini tutar. Yaşlı akrabalar ise, evlilikleri bereketli olsun diye yeni evlilerin üzerine tatlı ve şaşu atar. Misafirler de bu şaşulardan alıp, yeni evlilerin bereketlerinden nasiplenmeye çalışırlar. 

Yeni gelin ve damadın yoluna ak yol adı verilen beyaz halı serilir. Ak yol, bu evliliğin tertemiz, mutlu ve huzurlu başlayıp sonsuza kadar devam etmesi anlamına gelir. 

KÜLTÜR AKTARIMINDA BETAŞAR

Betaşar Kazak kültüründe; büyükannelerden torunlara aktarılarak yaşatılır. Saukele ve duvağın yapımı ise bir el sanatı olarak usta-çırak ilişkisi içerisinde ya da aile ortamında öğrenilir. Akın olabilmek ise çok katmanlı bir eğitimden geçer. 

Bu bakımdan betaşar, hem bir gelenek hem de bir zanaatın parçası olarak yaşatılmaya devam eder.