20 Ocak 1990: Ruslar neden Azerbaycan'ı hedef aldı?

Azerbaycan Türkleri, tarih sahnesine bir kez daha tam 70 sene sonra bağımsızlıklarını elde etmek için atılmışlardı. Bağımsızlığa giden yolda Azerbaycan Türklerinin mücadelesinde kanlı bir dönüm noktası yaşanacaktı. 20 Ocak 1990’da mücadele veren Azerbaycan Türkleri bu sefer de Sovyetler Birliği ismiyle anılan emperyalistlerin hedefine oturmuştu. Peki neden Azerbaycan hedef alındı?

Gorbaçov’un hayata geçirdiği Yeniden Yapılanma ve Açıklık politikaları Sovyet baskısında yaşayan halkları harekete geçirmişti. Kendi kaderini tayin etme hakkını elde etmek için mücadele veren toplumlar arasında Azerbaycan da bulunuyordu. 

20 OCAK’A GİDEN SÜREÇTE AZERBAYCAN VE ERMENİSTAN’DA OLAYLAR NASIL GELİŞTİ?

Ancak 1988 yılında Azerbaycan Sovyeti, Sovyetler Birliği'nin en muhafazakâr cumhuriyetlerinden biriydi ve siyasi muhaliflere yer yoktu. Ermenistan’da ise parti hiyerarşisinin çoğunluğu yeni milliyetçi hareketle iş birliği yapmak istediğinden milliyetçiler burada iktidarı daha kolay ele geçirdiler.

Azerbaycan'da iktidar ile muhalefet arasında uzlaşmanın temeli yoktu ve cumhuriyetin gelecekteki kaderi konusunda farklı görüşlere sahiptiler. Görüş farklılığının bir diğer nedeni de Bakü'nün Rusça konuşan kozmopolit aydınlarını cumhuriyetin geri kalan nüfusundan ayıran uçurumdu. Türk Milliyetçiliğini vaaz eden ve Gorbaçov'un politikalarıyla ilgilenmeyen radikal halk figürleri ise bu gruptan nefret ediyordu. Azerbaycan’da hükûmet ve bölünmüş muhalefet "oyunun kuralları" üzerinde anlaşamadığı için iktidar mücadelesi uzun süre devam etti. Azerbaycan Halk Cephesi ve Azerbaycan’ın komünist hükûmetiyle anlaşamayınca, olaya Moskova’nın müdahalesi de kaçınılmaz oldu.

KARABAĞ’DA YAŞANANLARI GERİLİMİ ARTIRDI

Karabağ'dan gelen haberler durumu daha da gergin hale getirdi. 9 Ocak 1990’da Ermenistan parlamentosu Karabağ'ın topraklarına dahil edilmesi yönünde oy kullandı ve bu hamle tabii ki Azerbaycan Türklerini kızdırdı.

Olayın sıcaklığında Karabağ’da Ermeniler ile Türkler arasında çatışmalar yaşandı. Bu çatışmalarda hayatını kaybedenler ve esir alınanlar oldu.

AZERBAYCAN TÜRKLERİ, KOMÜNİST REJİME MEYDAN OKUYOR

Olaylar büyüdükçe Moskova’nın da müdahelesinde artış yaşanıyordu. Moskova'dan Bakü'ye birkaç bin iç birlik daha gönderildi. 11 Ocak'ta Halk Cephesi'ne bağlı bir grup Lenkeran şehrinde birçok idari binayı alarak yönetimi ele geçirdi.

İki gün sonra durumu açıklığa kavuşturmak için olay yerine gönderilen iktidar gazetesi Bakinski Raboçi gazetesinin muhabiri, şehirdeki Sovyet hükûmetinin devrilmesine tanık oldu. Muhabir o günü şöyle kaleme almıştı: “Önce şehir parti komitesi birinci sekreteri Rzayev ile bir toplantı ayarladım, ardından raykom binasına gittim. Ancak kapıda silahlı adamlar duruyordu. Beni içeri almadılar, içlerinden biri yanıma gelip şöyle dedi:

"Raykom artık yok. Burada kimse çalışmıyor. Girmenize izin verilmiyor"

SOVYET YÖNETİMİ BAKÜ’DE

14 Ocak'ta Gorbaçov'un yakın siyasi yoldaşı Yevgeniy Primakov başkanlığındaki Siyasi Büro heyeti durumu kontrol etmek için Bakü'ye geldi. SSCB Savunma Bakanı Dmitri Yazov da şehrin eteklerindeki kışlalarda konuşlanan binlerce birliğe bizzat komuta etmek için buraya geldi. Dağlık Karabağ'da, Azerbaycan ve Ermenistan'ın sınır bölgelerinde ve Gence'de olağanüstü hâl uygulanmasına karar verildi, ancak bu karar nedense Bakü için geçerli olmadı.

Azerbaycan Türkleri bağımsızlığı için mücadele ederken Primakov o günlerde Azerbaycan'ın Sovyetler Birliği'nden çıkmasını kabul etmeyeceği konusunda uyarı yaptı ve asker göndereceğinin imasını yaptı.

SOVYETLER BİRLİĞİ’NİN SON ACIMASIZ KATLİAMI: 20 OCAK 1990

Gorbaçov ve yönetimi 19 Ocak’ı 20 Ocak’a bağlayan gece Bakü'ye asker gönderme kararı aldı. Gece yarısı olağanüstü hâl ilan edildi. Ancak Bakü halkının bundan haberi yoktu çünkü akşam saat 7.30'da televizyon istasyonunun elektrik ünitesi havaya uçurulmuştu ve televizyon yayını kesilmişti. Bu provokasyon muhtemelen özel servisler tarafından düzenlendi. 

Bunun sonucunda Bakü halkının büyük bir kısmı acil durumdan ancak sabah saat 5.30'da Azadlıq Radyosu’ndan Mirza Hazar'ın sesi ve helikopterlerden atılan broşürler aracılığıyla haberdar oldu.

Azerbaycan Türkleri, bağımsızlık arzusuyla Bakü Azadlık Meydanında sokaklara dökülmüşken, Sovyet tankları 26 bin askerle birlikte şehre girerek, Bakü sokaklarında bağımsızlık yürüyüşü yapan insanların üzerine acımasızca ateş açtı. Açılan ateş sonucunda 137 sivil acımasızca katledildi, yaklaşık 700 kişi de yaralandı.