Doğu Türkistan'daki Çin tahribatına karşı ayakta kalan Kaşgar ve Heytgah Cami

Çin işgali altında bulunan Doğu Türkistan’ın tarihi şehri iki İpek Yolu'nun buluşturduğu konumu ile tarih boyunca önemli bir ticaret ve kültür merkezi oldu. Kuzeyinde Tanrı Dağları, güneyinde Karakurum Dağı bulunan şehrin ayrıca Keşmir'in Hindistan ve Pakistan denetimindeki kesimleriyle sınırı var. Kaşgar, batısında Pamir Yaylası ile Kırgızistan, Tacikistan ve Afganistan'la da komşu. Doğusunda dünyanın ikinci büyük çölü Teklimekan (Taklamakan) Çölü var. Bu coğrafi konumu ile İpek Yolu'nun incisi olarak adlandırılan şehir, eski çağlardan bu yana Çin’in Türkistan, Hindistan ve Avrupa ile olan ticaretinin merkezi olarak da önemli bir yere sahip.

TÜRK İSLAM KÜLTÜRÜNÜN ÖNEMLİ ŞEHRİ

Kaşgar, ilk Türk İslam devleti olan Karahanlı’ya başkentlik yaptı. Ayrıca Kaşgar, ekonomik ve siyasi merkez olmanın dışında Türk edebiyatı ve kültürü açısından da önemli bir şehir olarak öne çıkıyor. Türk İslam eserleri arasında önemli yeri olan Kaşgarlı Mahmud tarafından yazılan Divanı Lugatit Türk ve Yusuf Has Hacip tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig adlı eserler burada yazıldı.

KAŞGAR EMİRLİĞİ

Camileri, mescidleri ve medreseleri ile önemli bir Türk İslam şehri olan Kaşgar, 18’inci yüzyıldan itibaren ise Çin'in işgali altında. Bölgededeki Çin işgaline Uygur Türkleri birçok kez isyan etti. 19’uncu yüz yılın ikinci yarısında Kaşgar Emiri Muhammed Yakup Han Kaşgari tarafından 1870 yılında Kaşgar’da Kaşgar Emirliği’ni kurdu. Aynı yıl, Yakup Han Kaşgari Osmanlı devletine elçi gönderdi. Kaşgar elçisi İstanbul’da büyük bir ilgiyle karşılandı. II Abdülaziz, Yakup Hana Kaşgari birinci rütbeden nişanı Osmani, kılıç, askeri mühimmat verdi ve Doğu Türkistanlı askerlerin eğitilmesi için iki rütbeli asker gönderdi. 1872’den itibaren Yakup Han Kaşgari’nin hakim olduğu Kaşgar’da ve diğer yerlerde hutbeler II Abdülaziz adına okundu; 1875’ten itibaren de Kaşgar emirliğinin babadan oğula geçmesi kabul edildi. Fakat bu girişimler, 1877’de Yakup Han Kaşgari'nin ölümü üzerine Çinliler’in Kaşgar’ı istila etmesiyle yarım kaldı.1884'te Çin bölgeye yeni hudut anlamını taşıyan Şin Ciang (Sincan) adını verdi.

HEYTGAH CAMİ VE ÖNEMİ

Şehrin Türk İslam kimliği de zaman içerisinde tahribata uğradı. Özellikle 1960’lardaki Çin "Kültür Devrimi"nden sonra ancak 100’e yakın cami ve mescit kurtarılabildi. Çin’deki en büyük cami olarak bilinen ve Kaşgar’ın İslami kimliğini ayakta tutan Heytgah Cami başta olmak üzere, Appak Hoca Camii ve Türbesi, Döng Mescidi, Kaşgarlı Mahmud Türbesi ve Yusuf Has Hacip Türbesi günümüze ulaşabilen önemli eserler olarak biliniyor.

Kadim ipek yolu güzergahının önemli şehirlerinden biri Kaşgar, konumu itibarıyla Türk İslam kültürünün ve ticaretin kaynak merkezlerinden birisiydi. Kaşgar şehrinin merkezinde bulunan ve "bayram yeri" manasına gelen Heytgah Meydanında bulunan Heytgah Cami, 1442 yılında Saqsız Mizra tarafından 16 bin sekiz yüz metre kare alana yaptırıldı. Sonraki dönemlerde ibadet yerlerine yapılan eklemelerle genişletilen cami, geniş bir avluya sahip oldu. Avlusu ve etrafı su arklarıyla çevrili camide, 10 bin kişi aynı anda namaz kılabiliyor.