Kırım Karay Diyalektleri ve Kazak Dilbilimci Kenesbay Musayev

Ayyıldız Huri KAPTAN / QHA Ankara

Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, Türk Dil Kurumu Bilim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Mustafa Öner, ünlü Kazak dilbilimci Prof. Dr. Kenesbay Musayev'i Kırım Haber Ajansı (QHA) için yazdı.

Prof. Dr. Mustafa Öner'in,"Kırım Karay Diyalektleri ve Kazak Dilbilimci Kenesbay Musayev (1931-2020)" başlığını taşıyan yazısı şu şekilde:

TÜRKOLOJİDE KARAYCANIN KIRIM, LİTVANYA VE POLONYA’YA YAYILAN DİYALEKTLERİYLE ÜN KAZANAN MUSAYEV

Rusya Federasyonu Bilimler Akademisi Türkologlar Komitesi Başkanı Prof. Dr. Kenesbay Musaoğlu Musayev, 26 Mayıs 2020 tarihinde Moskova’da vefat etti. Sovyet Bilimler Akademisinde de Türkologlar Komitesi Başkanı (1987) olan değerli Türkolog, aynı zamanda Türk Dil Kurumu fahri üyesi (2000) ve Ahmet Yesevi Türk-Kazak Üniversitesi şeref üyesi (2002) idi.

MUSAYEV TOPLUMSAL FAALİYETLERDE AKTİF ROL ALDI

Kenesbay Musayev, 1931 yılında Güney Kazakistan vilayeti, Sozak ilçesine bağlı Karatav kasabasında (Kümisti avılı) dünyaya geldi. Almatı’daki Kazak Devlet Üniversitesinin Filoloji Fakültesi’nden 1952 yılında mezun oldu. Satranç merakı ve ilgisi ona, ülke genelinde birincilikler kazandırdı. SSCB döneminde toplumsal-sosyal faaliyetlerde çok aktif olan Musayev, Sovyet düzeninin önemli kuruluşlarından Almatı Şehir Komsomol Komitesi’nde ve Kazakistan Merkez Komsomol Komitesi’nde önemli görevler üstlendi.

SOVYETLERDE TÜRKOLOJİNİN YÜKSELDİĞİ YILLARDA DOKTORA TEZİNİ TAMAMLADI

Sovyetler Birliğinde Türkolojinin bilimsel ve pratik anlamda yükseldiği 1950’li yıllarda Moskova’da Malov, Kononov, Baskakov, Emir Necip, Batmanov gibi bilim adamlarının öğrencisi olan genç uzman, 1956’da E. V. Sevortyan’ın yönetiminde Çağdaş Kazak dilinde fiil kökenli isimler üzerine adlı doktora tezini (kandidatlık) tamamladı. Bu çalışmayla birlikte Bilim Adayı unvanını alan Musayev, SSCB Bilimler Akademisinin Türk Dilleri Araştırma Enstitüsünde araştırmacı olarak göreve başladı.

FONETİK VE MORFOLOJİ BAŞLIKLI İLK KİTABI ALANINDA HÂLEN AŞILAMADI

Musayev, daha sonra bilim dünyasında ün kazanacağı küçük ama nadide bir Türk diyalekti olan Karayimce üzerine araştırmalara başladı. Karayim dilinin yapısı (1968) başlıklı doktora tezi de bu konudadır. Bu tezinden önce yayımladığı Karayim dili grameri. Fonetik ve Morfoloji (1964) başlıklı ilk kitabı kendi alanında hâlen aşılmamıştır. Karaycanın hem yaşayan Kırım, Polonya ve Litvanya’ya yayılan diyalektlerine hem eski yazmalarına dayanan yazar gramer örneklerini geniş bir malzeme repertuvarından vermiştir.

Yazar 1977’de o dönemde pek az konuşuru olan ve şu anda ölü dil konumundaki Karaycanın (Karayim Türkçesi) kısa bir gramer tasvirini de yayımlamıştır.

KARAYCANIN BİLİNEN EN GENİŞ SÖZLÜĞÜNÜN YAZARI

Musayev, çok arkaik ve istisnai dil özelliklerine sahip Karaycanın bilinen en geniş sözlüğü Karayca-Rusça-Lehçe Sözlük’ün (1974) yazarlarından biridir. Türk yazı dillerinden söz varlığının yanı sıra özellikle cümle kuruluşuyla da ayrılan Karaycanın sentaksını da yazdı. Karayim dilinin sentaksı (Мoskova 2004) başlıklı benzersiz bir sentaks (sözdizimi) çalışması da yayımladı.

MUSAYEV, KIRIM TATARCASI VE DİĞER TÜRK YAZI DİLLERİ

Musayev’in bilimsel çalışmaları Karayca ile sınırlı değildir. Batı Kıpçak Türk yazı dillerine ait Türkçe hayvan adları, bitki adları, akrabalık adları ve gün adları üzerine kapsamlı bir araştırmadır. Yazar daha sonra da, 1984 yılında Moskova'da Türk dillerinin leksikolojisi (sözlükbilim) başlıklı bir yayın yapmıştır.

MUSAYEV, KAZAKÇA VE KIRIM TATARCA ÜZERİNE DE ESER VERDİ

Karaylarla kariyerinin başından beri ilgilenen Musayev, bu eski Türk yurdundaki Tatarlardan da uzak kalmamış, öğrencisi Aydar Memetov ile Kırım Tatarcası başlıklı bir ders kitabı da yayımlamıştır.
Nihayet ünlü Türkolog, hayatının son döneminde ana dili Kazakça üzerine de çok pratik bir ders kitabı hazırladı. (Kazakça Ders Kitabı, Moskova 2008). Toplam 60 ders esasında düzenlenen bu dil bilgisi, metinler üzerinden temel bilgileri tasvir eden güzel bir el kitabıdır.

MUSAYEV'İN ÜSTLENDİĞİ AKADEMİK GÖREVLER

Musayev, 1958-1994 yılları arasında Moskova’da SSCB Yazarlar Birliği Edebiyat Enstitüsü Edebi Tercüme Kürsüsünde Kazakça, Kırgızca, Türkmence, Tatarca, Altay Türkçesi, Hakasça ve Karakalpakça derslerine girmiş ve 1997 yılından sonra da Lomonosov Moskova Devlet Üniversitesi Asya ve Afrika Araştırmaları Enstitüsü’nde profesör olarak görev yapmıştır.

2019’da Ahmet Buran’ın editörlüğünde Ankara’da yayımlanan "Türkiye Dışındaki Türk Dünyası Türkologları" başlıklı kolektif çalışmada Damira İbragim’in "Kenesbay Musaoğlu Musayev" başlıklı makalesinde de yazarın akademik hayatı ve eserleri tanıtılmıştır. Rusya Bilimler Akademisi Dilbilim Enstitüsü değerli bilginin vefat haberini resmi bir yazıyla yayımladı.

1980’li yılların sonlarından beri tanıma fırsatı bulduğum Kenesbay Musayev, önce Sovyetler Birliği ardından da Rusya Bilimler Akademisinin en üst makamlarında oturan bir bilim adamıydı. 1991’de Sovyetler Birliği’nin son ayına denk gelen günlerde İstanbul’da Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü tarafından düzenlenen Çağdaş Türk Alfabeleri Sempozyumu'nda temsil ettiği bilimsel otoriteye karşın herkesin saygısını kazanan mütevazı kişiliği ile sivriliyordu. Eski SSCB’nin akademik merkezine bir şekilde yolu düşen Altay ve Türk halklarından genç uzmanlara daima yardım eden Kazak aksakalı Türkoloji tarihinde saygın yerini almıştır.

"Jatḳan jeri jaylı, topıraġı torḳa bolsın!"

Kaynaklar

İbragim Damira (2019) "Kenesbay Musaoğlu Musayev" Türkiye Dışındaki Türk Dünyası Türkologları (Edit. Ahmet Buran) 2. Cilt, Ankara, 2019: Akçağ, 391-399.

İYa-RAN İnstitut Yazıkoznaniya Rossiyskoy Akademiya Nauk: https://iling-ran.ru/web/ru/scholars/musaev?fbclid=IwAR2CRU7sCbPkZBO4XyacqgpW4rOI_tzA8xjIubfSqr5MCwlhH0QxerjxhKI

(Moskova’daki kültürel özerklik cemiyeti kuruluşu hakkındaki bir söyleşisi için bk. ) https://www.youtube.com/watch?v=FaNDDuAkK2A