İnsanlık tarihi açısından büyük öneme sahip Karabağ'daki Azıh Mağarası işgalden kurtarıldı

Ayyıldız Huri KAPTAN / QHA Ankara

Azerbaycan ordusunun Dağlık Karabağ'da yaklaşık 30 yıldır Ermenistan işgali altında bulunan topraklarını kurtarmak için başlattığı operasyonda insanlık tarihi açısından büyük öneme sahip Azıh mağarası (Az: Azıx mağarası) geri alındı. Dünyada şimdiye kadar keşfedilmiş insanlığın yaşadığı en eski mağara olarak bilinen mağaranın tarihinin Taş Devrinden daha da eskiye dayandığı kabul ediliyor.

Dağlık Karabağ’ın kalbi Şuşa’yı 8 Kasım 2020 itibarıyla işgalden kurtararak tarihi bir zafere imza atan Azerbaycan ordusu, Karabağ’ın çeşitli illerindeki köyleri bir bir işgalden kurtarmaya devam ediyor. Azerbaycan ordusunun başlattığı operasyonda bugün kurtarılan yerler arasında tarihi öneme sahip Azıh Mağarası'nın bulunduğu Azıh köyü de yer alıyor. Sadece Azerbaycan değil dünya tarihinin en kadim köşelerinden ve insan uygarlığının en eski yerleşimlerinden biri olan Azıh Mağarası (Azıx Mağarası), bundan sonraki süreçte burada yapılacak araştırma ve çalışmalar neticesiyle insanlık ve uygarlık tarihine ışık tutacak olmasıyla ayrı önem taşıyor. İran ve Ortadoğu Uzmanı, Araştırmacı Yazar Arif Keskin, kurtarılan yerler arasında Azerbaycan ve dünya tarihi açısından büyük önem taşıyan Azıh Mağarası hakkında QHA'ya ilginç bilgiler verdi.

İnsan ve uygarlık tarihine ışık tutan Azıh Mağarası Ermeni işgali sürecince çok kötü muameleler gördü. Mağaranın içine onarım-bakım adı altında çok zararlar verildi. Karabağ Savaşı başladıktan sonra Ermenistan askerlerinin sığınak olarak kullandığı gündeme geldi. Taş devri insanlarının yerleşim yeri olarak bilinen ve Azerbaycan'ın en ünlü mağaralarından Azıh Mağarası, Kuruçay kültürü, Aşölyen kültürü ve Musteryen kültürü dönemlerinden bir yerleşim yeri. Musteryen kültürü döneminde Neandertaller'in (Günümüzden yaklaşık 200 bin ila 28 bin yıl önce yaşamış insan türü) Azıh Mağarasında sürekli yaşadığı biliniyor. Azıh Mağarası, insanlık tarihinin en eski yerlerinden biri olması dolayısıyla dünyanın ünlü ve gözde abidelerinden biri olacağına kesin gözüyle bakılıyor.

Azıh Mağarasını haritada görmek için buraya tıklayın

Araştırmacı Yazar Arif Keskin, "Azıh Mağarası işgal sürecinde çok müdahale gördü. Mağaranın içine onarma bahanesiyle çok zarar verildi. Üzüntü verici haber şudur ki, savaş başladıktan sonra Ermenistan askerlerinin sığınma yeri olarak kullanıldığı iddia edildi. Azıh Mağarası, Karabağ işgalden kurtarıldıktan sonra insanlık tarihinin en kadim yerlerinden biri olması nedeniyle dünyanın ünlü ve gözde abidelerinden biri olacağı kesindir." dedi.

QHA'nın, İran ve Ortadoğu Uzmanı, Araştırmacı Yazar Arif Keskin ile Kafkasya'da şimdiye kadar keşfedilmiş en büyük mağara olan, işgal kurtarılan Azıh (Azıx) Mağarasına ilişkin gerçekleştirdiği röportajı şöyle:

İnsanlık tarihinin en eski dört buluşundan biri

Azıh (Azıx) Mağarasının işgalden kurtarıldı. Bunun anlamı ve önemi nedir?

Azıh (Azıx) Mağarasının işgalden kurtarılması şu açıdan önemlidir: Ermenistan işgalinden sonraki süreçte Azerbaycan topraklarına ait birçok tarihi abide, köprü, cami gibi kutsal yerler tahrip edildi. Camilere neler yapıldığı zaten biliniyor. Bu açıdan Azıh Mağarası'nın akıbetinin ne olacağı da son derece önemlidir. Mağara ne olacak, bu da mı tahrip edilecek…
Tarihsel olarak bakıldığı zaman mağara (Göbekli Tepe'yi hariç tutarak) insanlık tarihinin en eski 4 buluşundan biri sayılıyor. Bundan sonra bunun üzerine gidilebilirse mağara insan uygarlığı ve evrimiyle de ilgili çok şey söyleyecektir. 3-4 bin yıllık tarihi olan bir yerden bahsediyoruz. Burası, öncesi için de önemli bilgiler verecektir.

Ermenistan'ın tarihi ve kutsal yerleri tahrip etmekteki amacı ne olabilir?

Şu da çok iyi bilinmektedir ki mağara onarma bahanesiyle defalarca tahrip edildi. Ermeni dilinde çok farklı yazılar yazıldı. Modernleştirme çalışmaları yapılarak mağaranın doğallığı bozuldu. Bunlar tarihsel özelliğini, orijinalliğini bozma girişimleri olarak nitelendirilmektedir. Buradaki amaç ise Ermeni tarihi oluşturma girişimleri olarak da değerlendirilebilir. Ermenistan tarafından onarma adı altında yapılan müdahaleler dünyanın en eski mağaralarından birinin tarihi ile Ermenileri ilişkilendirme, buranın eski yerlisi olarak sunma çabaları olarak görülmektedir.

Mağara ile ilgili Ermeni askerlerinin en fazla sığınak yaptığı yer haberleri ile gündeme geldi. Buradan doğal olarak çıkan anlam şu oluyor: O çevrede ciddi ve yoğun bir çatışma mevcut veya burası çatışma alanına çevrilmek isteniyor. Böyle bir ortamda Azıh Mağarası'nın kaderi ne olacak. Elbette en büyük arzumuz mağaranın buranın bir an önce kurtarılmasıydı.

Ermeni askerleri mağarayı sığınak olarak kullanıp, zarar verdiler

Maalesef mağarada neler olup bittiği kesin olarak bilinmiyor, ancak orada bazı Ermenice yazıların yazıldığı, askeri sığınak olarak kullanıldığı herkesçe bilinen bir gerçek.

Mağara ile ilgili Ermeni askerlerinin en fazla sığınak yaptığı yer haberleri ile gündeme geldi. Buradan doğal olarak çıkan anlam şu oluyor: O çevrede ciddi ve yoğun bir çatışma mevcut veya burası çatışma alanına çevrilmek isteniyor. Böyle bir ortamda Azıh Mağarası'nın kaderi ne olacak. Elbette en büyük arzumuz mağaranın buranın bir an önce kurtarılmasıydı.

Maalesef mağarada neler olup bittiği kesin olarak bilinmiyor, ancak orada bazı Ermenice yazıların yazıldığı, askeri sığınak olarak kullanıldığı herkesçe bilinen bir gerçek.

Azıh Mağarası stratejik olarak nasıl bir konumda? Hangi şehirde?

Mağara, bir taraftan Fuzuli rayonuna (iline) bağlı gösteriliyor ancak Hocavend'dedir. Dağlık Karabağ'da Kuruçay'a doğru yer alan bir bölgededir.

Mağaranın adı ne anlama geliyor, ismini nereden alıyor?

Azıh Mağarası yakınlarında Azıh köyü var ancak sözlük anlamına bakılırsa ayı anlamına gelmektedir. Arkeologların bildirdiklerine göre mağaranın içerisinde ayı kafasına rastlanılmış. Ayının kafasında da belli çizikler görülmüş. İddialara göre burada yaşayan insanların bir totemlerinin olduğundan bahsediliyor. Yine bazı iddialara göre bu toteme göre insanlar ayıya tapıyor olabilir. Tehlike ya da ava verilen önem tartışmaları da var.

Azıh Mağarasının işgali? (Bugüne kadar kaydedilen en önemli durum?)

Mağaranın bulunduğu bölgeden Hocavend ve Laçın bölgesinden iki köyün daha kurtarıldığı bilgileri geliyor. Dolayısıyla bu coğrafya hattında bulunan mağaranın kurtarılmış olması en önemli durum sayılabilir.

Mağarada ilkel bir insanın alt çene kemiği kalıntılarının bulunduğundan bahsediliyor. Bunun hakkında bilgi verebilir misiniz?

Evet. İlkel bir insana ait çene kemiği ve dişlerinin bulunduğu biliniyor. Burada önemli olan bu insanın 18 yaşında ve kadın olması. Çünkü bazılarına göre ortalama yaş 25 civarı olarak kabul ediliyor ve bu ileri bir yaş görülebiliyor. Bu bilgiler o çağın insanının yaş ortalaması hakkında bilgi vermektedir.

Azıh Mağarası hakkında neden çok az şey biliniyor? Bunun SSCB dönemiyle ilgisi nedir?

Mağara ilk kez 1960 yılında Azerbaycanlı arkeolog Memmedeli Hüseynov tarafından keşfedildi. Ancak SSCB yönetiminin baskıları ve engellemeleri dolayısıyla gerekli araştırma ve çalışmalar yapılamadı. SSCB'nin dağılmasıyla başlayan süreçte de buradaki çalışmalar gölgede kaldı. Burada neler olup bittiğini bundan sonraki süreçte atılacak adımlar ile anlayabileceğiz.
SSCB döneminde mağarayı araştıran ve tarihini anlatan bilim adamlarının yurtdışında yaşayan meslektaşları ile iletişim kurmalarına izin verilmedi. Dünya Azıh Mağarası hakkında çok az şey biliyor.
Ayrıca 1960 öncesinde yerel halk mağara yakınlarına gitmiyor. Sebebi ise orası- ejderhaların, şeytanların ve kötülüklerin yuvası olarak görülüyor. Oraya yaklaşmıyorlar. Mağara yerel halkın folklorik inancına da dahil olmuş bir yer.

Mağaranın 800 kilometrelik alanı ve 8 dehlizi var. Ayrıca çok yüksek bir alan. Bu arkeolojik bir buluştur. Böyle bir savaş atmosferinde bunun gündeme getirilmesi benim açımdan nadir bir durum. Ancak bana göre insanlık tarihinin korunması gereken nadide incilerinden biridir. Ben önümüzdeki süreçte önemli bir gündem oluşturacağını düşünüyorum. Dünyaya, insanın evrimi ile ilgili teorilere ışık tutabilecek bir noktadadır. Afrika, Tanzanya, Avrupa gibi coğrafyalarda ilk insanlara dair bulgular var. Bu çalışmaların devamında rastlanılan buluntular Azıh'ta. Buraya nasıl gelindi? Ne tür bağlantılar var? Bunların hepsi insanın evrimini derinden ilgilendiren konular.

AZIH MAĞARASI TARİHİ ÖNEMİ

Azıh Mağarası (Azıx ), Azerbaycan'ın Füzuli Rayonun'da bulunan ve ilk insan meskenlerinden biridir. Kuruçay Çayının (Quruçay çayı) sol kıyısında yer almaktadır. Girişi deniz seviyesinden 900 metre yüksektedir. 7 çıkışı vardır.

İlk araştırmalara 1960 yılında Azerbaycanlı arkeolog Memmedeli Hüseynov tarafından başlanmıştır. SSCB yönetimi tarafından çalışmalara engel olunmuştur.

Mağarada bulunan eski insan (Azıhontrop) yaşının yaklaşık olarak 1,2 milyon sene kadar eskiye kadar götürülebileceği bilim adamlarınca da kanıtlanmasına rağmen 1,2 milyon yaşı henüz genel kabul görmemektedir. Fakat, mağara içerisinde bulunan insanın çene kemiğinin en az 300 ile 500 bin yıl arasında olduğu kabul edilmektedir.