Kırım sahasında Gregoryen Kıpçaklar ve Türkolog Agatangel Efimoviç Krımskiy

Ayyıldız Huri KAPTAN/QHA Ankara

Dil ve edebiyat araştırmacısı, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, Türk Dil Kurumu Bilim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel, Ukrayna’da yazılan Kıpçakça eserleri ve Kıpçakları bir yazı ile Kırım Haber Ajansı için ele aldı.

Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel, Kırım sahasındaki Kıpçakların yanı sıra; babası Kırım Tatarı, annesi ise Ukrayna asıllı, Ukrayna Bilimler Akademisi kurucu üyesi, Türkçe eserleri bilim dünyasına tanıtan, 1930’lu yıllarda Sovyet Rusyası’nın Türkoloji Repressiyası (yok etme) politikasıyla baskı altına alınıp 1941’de Kazakistan’ın Kostanay şehrine sürgün edilen ve hapse atılan, 1942’de ise hapishanede hayatını kaybeden Türkolog Agatangel Efimoviç Krımskiy'i de anlattı.

Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel'in Kırım Haber Ajansı için ele aldığı yazısı şöyle:

KIPÇAKLAR VE KIPÇAKÇA

"Doğu kaynaklarında Deşt-i Kıpçak, Batı kaynaklarında Cumania/Comania olarak geçen bölge, Volga’dan Dinyeper’e, hatta Balkanlar'a kadar uzanır. Kıpçaklar, bu geniş topraklarda kalıcı siyasi birlik kuramamışlar; ortak, standart ve sürdürülebilir bir yazı dili geleneği oluşturamamışlardır; ancak bu coğrafyanın politik, ekonomik, kültürel hayatı ile etnogenezinde silinmez izler bırakmışlardır.

CODEX CUMANİCUS/KUMAN KÜLLİYATI

Mısır Memluk sahasında yazılan eserler, aslında Karahanlı, Harezm- Altın Orda ve Çağatay Türkçesinin dil özelliklerini yansıtır. Bazı gramer farklılıklarından dolayı bu alanın Kıpçak olarak adlandırılması, Memluk eserlerinin yazıldığı muhitle ve dönemin gramercilerinin zaman zaman kullandığı Kıpçak terimiyle ilgili olmalıdır. Bu noktadan hareketle, Kaşgarlı Mahmud’un, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te (1077) kaydettiği Kıpçakça ögeler ve Memluk sahasında yazılan sözlük ve gramerlerdeki bazı Kıpçakça kayıtlar hariç, 14. yüzyılın ilk yıllarında Kırım’da Hristiyan Kıpçaklar'dan derlenen Codex Cumanicus/Kuman Külliyatı ve Hristiyanlığın Gregoryen mezhebine mensup olan Kıpçakların 16.-17. yüzyıllarda batı Ukrayna’da meydana getirdikleri yazma eserler: Kronikler, dinî ve hukuki belgeler vb. asıl Kıpçak Türkçesini temsil eden metinlerdir, diyebiliriz.

Kıpçak adını alan; Müslümanlık, Musevilik, Hristiyanlık gibi farklı dinlere mensup olan; farklı alfabeler kullanan Türk boylarının dilleri, dinî terminoloji ve söz dizimindeki küçük farklılıklar dışında, birbirine oldukça yakındır.

KIPÇAK-ERMENİ İLİŞKİSİ VE KIRIM'DA 'KİLİSE DİLİ KIPÇAKÇA'

Ermenistan’da başlayan Kıpçak- Ermeni ilişkisinin, Ermenilerin göç ettiği Don, Kırım ve Besarabya’da da devam ettiği; komşuluk ve ticaret ilişkisiyle Kıpçak dilinin bu bölgede kilise dili hâline geldiği; en önemlisi, Kıpçakların Ermeni Gregoryen Hristiyanlığını kabul ettikleri ve bunun, epigrafi verileriyle belgelendiği kayıtlar arasındadır. Ünlü Türkolog S. G. Clauson, Kıpçakların, bilinmeyen bir zamanda Ermeni Gregoryen dinini kabul ettiklerini ve dillerini ise din gereği Ermeni harfleriyle kaydettiklerini belirtir. Dilin temel söz varlığının Kıpçakça olması; Slav kökenli ve Ermenice söz varlığının Kıpçakçaya göre sayıca azlığı, Clauson’un temel gerekçeleri arasındadır.

Demek ki en geç 13. yüzyılda başlayan Kıpçak-Ermeni temasının, 14. yüzyılda Kırım’da komşuluk ve ticaret ilişkisiyle gelişmesi sonucu Kıpçakça, Ermeniler tarafından da konuşma dili olarak benimsenmiş; Osmanlı Devleti ve Devlet'in himayesinde bulunan ülkeler ile ticareti büyük ölçüde kolaylaştırıcı rol oynamıştır. Bu ilişkilerle Ermeniler de Türkçe konuşuru hâline gelirken asıl önemli olan Kıpçakların Ermeni kilisesine intisap etmeleridir.

İLGİ ÇEKİCİ ORTAK YAŞAM ÖRNEĞİ: GREGORYEN KIPÇAKLAR VE ERMENİ HARFLİ KIPÇAKÇA

13. yüzyıldan 15. yüzyılın sonlarına değin Kırım’da konuşma dili ve kilise/din dili olarak varlığını sürdüren Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi, 16.-17. yüzyıllar arasında batı Ukrayna’da (Kamenets-Podolsk ve Lviv) önemli yazılı belgeler bırakacak düzeye ulaşmıştır. 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren işlevini yitiren bu dil, Mısır ve Suriye Kıpçakçası gibi unutulmaya yüz tutmuş; konuşurları da Slav halklarıyla (Leh ve Ukraynalı) karışarak tarih sahnesinden çekilmiştir. Gregoryen Kıpçaklar ve Ermeni harfli Kıpçakça, diller ve dinlerin ortak yaşamına ilişkin ilgi çekici bir örnektir, diyebiliriz. 

UKRAYNA/KAMENETS-PODOLSK VE LVİV'DE YAZILAN ERMENİ HARFLİ KIPÇAKÇA ESERLER

Ermeni Harfli Kıpçakça, metinlerde Xıpçaχ tili, bizim til ve Tatarca olarak geçer. Metinlerdeki dil, Codex Cumanicus’un diline oldukça yakındır; bugün Kırım Tatarcası, Azak Denizi Urum Kıpçak diyalektleri, batı Kıpçak yazı dilleri, özellikle Kumukça ve Karaycanın Trakay diyalekti ve kısmen Aral-Hazar grubuna mensup Kazakça, bu yazı dilinin modern temsilcileri durumundadır. 

TÜRKÇE BASILI İLK KİTAP OLARAK BİLİNEN LVİV'DE BASILAN 'ALGIŞ BİTİGİ'

Ermeni Harfli Kıpçakça eserler, zengin bir koleksiyondan oluşur: Tarihî kronikler, hukuk belgeleri ve mahkeme tutanakları, dinî eserler, filolojik eserler, edebi eserler, doğa bilimleriyle ilgili eserler. Kronikler (Kamenets günlüğü/1620-1621 Osmanlı-Lehistan Savaşı) Dua kitapları (Algış Bitigi/Dua Kitabı), Zebur, azizlerin hayat hikayesi ve vaazları, Türk dili tarihi bakımından; hukuk metinleri (Töre Bitigi/Kanun Kodu) ise Türk dili ve Türk hukuk tarihi bakımından büyük öneme sahiptir; mukayeseli dil ve hukuk araştırmalarına yön verecek niteliktedir. Dua kitaplarının en önemlisi, 1618’de Lviv’de basılan Algış Bitigi adlı kitaptır. Bu eser, Türkçe basılı ilk kitap olarak bilinmektedir. Ermeni harfli Kıpçak koleksiyonu, Kıyiv Devlet Arşivi (mahkeme tutanakları) ile Viyana, Venedik, Paris, Wroclaw, Krakow, Erivan ve Leiden kütüphanelerindedir. 

KIRIM TATAR ASILLI TÜRKOLOG AGATANGEL EFİMOVİÇ KRIMSKİY

Ermeni Kıpçakçası metinlerinden ilk defa 1912 yılında Avusturyalı Türkolog Friedrich von Kraelitz-Greifenhorst (1876-1932) söz etse de bu metinlerle esasen Ukrayna Bilimler Akademisi ilgilenmiştir. Akademi üyesi olan Ukraynalı Türkolog Agatangel Efimoviç Krımskiy (1871-1942) Türki ix movi ta literaturı (Türkler: Onların dilleri ve edebiyatları) adlı eser ile bu metinleri ayrıntılı bir şekilde bilim dünyasına tanıtmış ve bu yazmaları meydana getirenleri dünyaya Türk olarak duyurmuştur.

SOVYET RUSYASI'NIN TÜRKOLOJİ REPRESSİYASI POLİTİKASIYLA SÜRGÜN EDİLEN TÜRKOLOG

Babası Kırım Tatarı, annesi Ukraynalı olan Krımskiy, lise öğrenimini Ostroh Lisesi’nde ve Kıyiv Pavlo Halahan Koleji’nde tamamlamış; daha sonra Moskova Lazarev Doğu Dilleri Enstitüsü (1894) ile Moskova Üniversitesi Tarih ve Filoloji Fakültesini (1896) bitirmiştir. 1896-1898 yılları arasında dil öğrenmek ve araştırma yapmak üzere Suriye ve Lübnan’da bulunmuş ve ardından 1900’de Profesör olmuştur. 1898-1918 yıllarında Lazarev Doğu Dilleri Enstitüsü İslam Tarihi Kürsüsü’nde çalışmış; burada Doğu dilleri (Arapça, Farsça ve Türkçe) ve edebiyatları dersleri vermiştir. Drevnosti Vostoqnye (Oriental Antiquities) dergisinin editörlüğünü yapmıştır. Çarlık rejiminin dağılmasının ardından Ukrayna’ya dönmüştür. Ukrayna Bilimler Akademisi’nin kurucuları arasında yer alıp 1918-1941 yıllarında Kıyiv Üniversitesi’nde çalışmıştır. 1930’lu yıllarda Sovyet Rusyası’nın Türkoloji Repressiyası politikasıyla baskı altına alınmış ve 1941’de Kazakistan’ın Kostanay şehrine sürgün edilmiş ve burada hapse atılmıştır. 1942’de ise hapishanede hayatını kaybetmiştir. 

"TÜRK DÜNYASI KRIMSKİY'NİN İLGİ SAHASIYDI"

Krımskiy, Ermeni harfli Kıpçakça metinler üzerinde 1894’te çalışmaya başlamış; ayrıca, Doğu kökenli şair ve yazarların (Firdevsi, Şirazlı Hafız, Şirazlı Sadi, Molla Cami, Ömer Hayyam) ve Batılı düşünürlerin (Byron gibi) eserlerini Ukrayna diline ve Rusçaya çevirmiştir. Türkiye, Azerbaycan, İran, Tacikistan ve Kırım’ın tarihi, dili, kültürü ve edebiyatı, Krımskiy’in ilgi alanları arasındaydı. Kırım Tatarcası ve kültürü ile ilgili pek çok eseri bulunmaktadır. Batı dillerine yapılan Kur’an çevrileri üzerinde de araştırmaları mevcuttur. Krımskiy’den sonra Ermeni harfli Kıpçak metinleriyle öğrencisi Timofey İvanoviç Grunin ilgilenmiştir.

KAYNAKLAR

Agafangel Efimoviç Krımskiy (1871-1942) Ukraynalı şarkiyatçı, tarihçi ve filolog. https://islamansiklopedisi.org.tr/krimskiy-agafangel-efimovic

Clauson, S. G. (1971). Armeno-Qıpčaq. Rocznik Orientalistyczny. T. 34. z. 2. Wiesbaden. 7-14.

Ercilasun A.B. (2008). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ.

Garkavets, A./Sapargaliyev, G. (2003). Töre Bitigi: Kıpçaksko-pol’skaya versiya armyanskogo sudebnika i armyano kıpçakskiy protsessualnıy kodeks. L’vov, Kamenets-Podol’skiy 1519-1594. Almatı: Deşt-i-Kıpçak/Baur.

Kasapoğlu Çengel, H. (2012). ‘Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi’, Dil Araştırmaları, S. 10, 17-81.

Kudasov, S. J. (1990). Armyan jazulı Qıpşaq eskertkişi “Dana Xikar söziniŋ” tili. Almatı: Gılım. 

Kurat, A. N. (1992). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Murat Kitabevi.

Pritsak, O. (1979). Ermeni Kıpçakçası. Tarihî Türk Şiveleri (Çev. M. Akalın) Ankara: TKAE. 131-140.

Togan, Z. V. (1981). Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi.