Alaş Hareketi'nin liderlerinden Mirjakıp Dulatulı'nın doğumunun 135. yıl dönümü!

Ayyıldız Huri KAPTAN / QHA Ankara

Kazak aydınlanmasının 19. yüzyıldaki öncü isimlerinden ve Alaş Hareketi'nin liderlerinden Kazak Mirjakıp Dulatulı, tam 135 yıl önce 25 Kasım tarihinde dünyaya gözlerini açmıştı. "Uyan Kazak" şiiriyle meşhur olan Kazak aydınlanmasının sembol ismi Mirjakıp Dulatulı'nın hayatını ve görüşlerini Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel Kırım Haber Ajansı için kaleme aldı.

Kazakistan'daki milli uyanış hareketi Alaş Orda'nın liderlerinden birisi olan Mirjakıp Dulatulı, 25 Kasım'da (1885-1935) doğumunun yıl dönümü dolayısıyla anılıyor. Dil ve edebiyat araştırmacısı, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, Türk Dil Kurumu Bilim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel, Alaş Hareketi'nin liderlerinden Mirjakıp Dulatulı'nın hayatına dair bilinmeyenleri Kırım Haber Ajansı için yanıtladı.

Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel

İşte Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel ile yapılan röportaj:

Alaş-Orda ulusal kurtuluş hareketinin liderlerinden birisi olan Mirjakıp Dulatulı kimdir?

Mirjakıp Dulatulı, Alaş Partisi’nin kurucularındandır. Mirjakıp Dulatulı’yı iyi anlamak ve anlatmanın yolu, Alaş millî aydınlanma hareketini anlamaktan geçer. Alaş hareketini, Alaş aydınlarının kültürel faaliyetlerini anlatmadan Mirjakıp anlatılamaz, anlaşılamaz. Çarlık Rusyası döneminde 1905-1917 yılları arasında tırmanan siyasi dalgalanmalar, bilindiği gibi Batı dünyasını da ciddi şekilde takip eden Türkistan aydınlarını siyasi ve kültürel faaliyetlere yöneltiyor.

Soldan sağa: Ahmet Baytursınulı Alihan Bökeyhanulı, Mirjakıp Dulatulı "SADECE KAZAKİSTAN'IN DEĞİL TÜM TÜRKİSTAN'IN BAĞIMSIZLIĞI HEDEFLENİYOR"

Bu hareket, 1905 yılından Stalin Repressiyası’na (ceza-baskı-şiddet-hapis-sürgün-ölüm) kadar sadece Kazakistan’ın değil, o yıllarda dış dünyaya kapalı olan bütün Türkistan’ın kültürel olarak aydınlanması ve millî bağımsızlığı için mücadele eden bir aydınlanma hareketidir. Türkistan’daki aydın zümrenin içinden hem siyasi liderler çıkıyor hem de yazar ve şairler yetişiyor. Bökeyhan; orman bilimci, ekonomist, tarihçi, edebiyatçı, etnograf, çevirmen, siyasetçi kimliğiyle öne çıkıyor. Başta, Mirjakıp Dulatulı, Ahmet Baytursın ve Mağjan Jumabay olmak üzere onun etrafında yer alan aydınlar, bilimsel ve sanatçı kimlikleriyle hareketin yayılmasında mühim rol oynuyorlar. Alihan Bökeyhan, bilimsel ve siyasi kimliğiyle bu hareketin liderliğini yapıyor. Kazak halkının ilk siyasi partisi Alaş Partisi’ni ve ardından Türkistan’ın bağımsız ilk Türk devleti sıfatına sahip olan Millî Alaş Orda Hükûmeti’ni (1917-1920) kuruyor. 13 Aralık 1917’de Orınbor (Orenburg)’da hükûmetin başkanı seçiliyor.

ALAŞ AYDINLARININ EN ÖNEMLİ ÖZELLİĞİ NEDİR?

Sovyet ve Batı kaynaklarında da onun adı, Bökeyhan ve Baytursın ile birlikte sık sık geçer. Alaş aydınlarının en önemli özelliği, 19. yüzyılın sonuna doğru Batı dünyasının etkisiyle bilimi öne çıkarmaları ve 20. yüzyılın başlarında Kazak diliyle ilk bilimsel yayınları sunmalarıdır. Mirjakıp da, A. Baytursın (Okuw Kural, Til Kural, Alipbi), M. Jumabay (Pedagogika), J. Aymawıtulı (Psixologiya) gibi eğitim alanında yazıyor. Kırağat Kitabi "Kıraat Kitabı" (1916) bu tür eserlerdendir.

MİRJAKIP DULATULI'NIN HAYATI

2-Mirjakıp Dulatulı'nın hayatını kısaca özetler misiniz?

Alaş aydınlarından Mirjakıp Dulatulı; şair, yazar, edebiyatçı, bilim adamı, siyasetçi, halk kahramanı, ilk Kazak romanı Bakıtsız Jamal’ın yazarıdır. 1885-1902 Kazakistan’ın Torğay’ın Sarıkopa ilçesinde dünyaya geliyor. İki yaşında annesini, on iki yaşında babasını kaybediyor. İlk tahsilini, 1880’lı yıllarda Ibıray Altınsarın tarafından Torğay’da açılan Rus-Kazak okulunda alıyor; burada Kazakça ve Rusça öğreniyor ve 1902’de mezun oluyor. Daha sonra ağabeyi Askar’ın yanında yetişiyor. Ombı ve Karkaralı’da A. Bökeyhan ve A. Baytursın’ın okullarında eğitim alıyor. Doğu edebiyatını, Rusça aracılığıyla Batı edebiyatını okuyor.

"RUSLAR TARAFINDAN ZORLA ELE GEÇİRİLEN KAZAK TOPRAKLARI ŞİİRLERİNE YANSIYOR"

1907 İlk şiiri Jastarğa "Gençlere" adlı uran nitelikli şiiri, 1907’de Petersburg’da çıkan Serke adlı Kazak gazetesinde yayımlanır. 1909 Oyan Kazak! şiir kitabı, 1909’da Ufa’da çıkar. Kitabın başında yer alan Oyan Kazak! şiiri, zaman içerisinde millî uyanış uranı/mottosu haline gelir.
Oyan Kazak’taki şiirlerin konusu: Dönemin siyasi ve sosyal olarak çalkantılı hali; doğal olarak düşünen, duyan ve yazan şahsiyetleri etkiliyor ve özellikle edebî eserlerde tıpkı Anadolu’da Tanzimat ve Millî Mücadele yılları gibi Türkistan’ın bozulmuş hali, temel ilham kaynağı haline geliyor. Ruslar tarafından zorla ele geçirilen Kazak toprakları, seçim adaletsizliği, eğitim ve sanatta, matbuatta geri kalmışlık, gençliğin kültürel olarak gelişememesi, dinin zayıflaması vb…

"KAZAK ÇOCUKLARINA RUSÇA DERSLER VEREREK GEÇİMİNİ SAĞLADI"

Mirjakıp’ın şiirlerinde kullandığı isimler: Oyan Kazak! kitabında yer alan şiirlerde şu isimleri kullanıyor: Arğın, Alaşulı, Azamat, Torğayulı, Türikbalası, Alaköz, bunlardan bazılarıdır. 1909/Kızıljar’a sürgün Kitabın ikinci baskısı Çarlık tarafından toplatılır ve Mirjakıp, Kızıljar şehrine gitmek zorunda bırakılır. Aynı yıl Kızıljar’da tercümanlık yaparak ve Kazak çocuklarına Rusça dersler vererek geçimini sağlar. Mağjan Jumabay, Mirjakıp Dulatulı’nın talebesi olur; Mirjakıp, onun sanat hayatında ciddi rol oynar. 1910/Bakıtsız Jamal Kendinden yaşça epeyi büyük olan ağabeyinin Mirjakıp ve köyün çocukları için eğitim desteğinde bulunması, onun eserlerine de yansıyor. 25 yaşında (1910) yazdığı ve Kazak edebiyatının ilk romanı Bakıtsız Jamal, bunun örneğidir. Roman, Kazan’da yayımlanır.

YAZARLIĞI VE ESERLERİ HAKKINDA

1910/Mirjakıp dikkate değer makaleler de yazar ve yazıları Kazak gazetesi ve Aykap dergisinde çıkar. Mirjakıp, "Edebiyatçı, tarih de bilmeli. düşüncesini hayata geçirerek "Han Abılay" ve "Kazaktın Tarihı" vb. yazılar da yazar.
1913-1915 Daha sonra yazdığı şiirler, 1913’te Orınbor’da Azamat; 1915’te Terme adıyla basılır.
1914’te Bakıtsız Jamal tekrar yayımlanır. Aynı yıllarda Kazak gazetesinin baş redaktör Ahmet Baytursın’ın yardımcısı ve gazetenini sorumlu müdürü olur.
1914 Orınbor’da Esep Kuralı/Matematik kitabı yayımlanır.
1916 Kırağat Kitabi /Kıraat Kitabı 1917 Alaş Orda Hükûmeti’nin kurulmasıyla birlikte bakanlık görevine atanıyor. 1918-1920 Alaş Orda Hükûmeti’nin 1920’de sona ermesiyle Kazak gazetesi kapatılıyor. Mirjakıp, bu yıllarda Taşkent’te Akjol gazetesinde çalışıyor.

ALAŞ HAREKETİNE KATILDIĞI İÇİN HAPSE ATILDI

1922 Alaş hareketinin faaliyetlerine katıldığı için hapse atılıyor ve kısa bir zaman sonra serbest bırakılır. Esep Kuralı/Matematik kitabı, Taşkent’te yeniden yayımlanır.
1925 Orınbor’dan Kızılorda’ya taşınır.
1928 Daha önceki gerekçelerle diğer Kazak aydınlarıyla birlikte tekrar tutuklanır.
1930 İdama mahkum edilir ve daha sonra on yıllık hapis cezasına çevrilir.
1935 Ağır hastalıktan vefat eder.
1988 Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti döneminde Stalin Repressiyası ile idam edilen diğer Alaş aydınları gibi Mirjakıp da aklanır.

MÜCADELESİ VE ŞEHADETİ
"GASPIRALI'NIN CEDİTÇİLİK ANLAYIŞINI, ALAŞ AYDINLARININ ESERLERİNDE İZLEMEK MÜMKÜN"

Mirjakıp Dulatulı'nın mücadelesinden ve şehadetinden bahseder misiniz?

Alaş aydınlarından Mirjakıp Dulatulı ve yol arkadaşları, sadece Kazakistan’ın değil, bütün Türkistan’ın bağımsızlığı için mücadele ettiler. Onlar, milli aydınlanma adına yola çıktılar ve o yoldan asla dönmediler ve bu yolda kurban oldular. Gaspıralı’nın Çarlık döneminde mücadelesini verdiği Ceditçilik anlayışını ve onun, Türkistan’da oluşturmaya çalıştığı ortak kültür hayatını, Alaş aydınlarının eserlerinde izlemek mümkündür. Mirjakıp’ın şiirleri, kitapları romanı, hikâyeleri ve yazıları, bu anlayışa tam anlamıyla hizmet eder.
Çarlık döneminde oluşturulan ortak kültür hayatı, 20. yüzyılında başında Kazakistan’da yayımlanan bilimsel ve edebî çalışmalar, Sovyet döneminde görmezden gelindi; hatta, yok sayıldı. Alaş aydınlarının, 1988’de aklanması ve eserler üzerindeki yasakların kalkmasıyla onların çalışmalarından ancak Bağımsız Kazakistan Cumhuriyeti döneminde söz edilmeye başlandı. Bilim ve kültür hayatının Sovyet döneminde başladığı fikrini benimsemiş olan Kazak bilim ve kültür çevreleri, bu çalışmaları, bağımsızlık dönemiyle birlikte tanımaya başladılar.

"Uyan, Kazak!" şiirinin önemi ve etkisi hakkında neler söylemek istersiniz?

Jastarğa ve Oyan Kazak!
Onun ilk şiiri Jastarğa (1907), gençlerde milli şuur uyandırma çabasının, gençlerden geleceğe yönelik beklentilerin mısralara yansımasıdır ve şiir, adeta millî uran hâline gelmiştir. Bu şiir, Alaş hareketinin içinde yer alan diğer aydınların aynı ya da benzer başlıkla ve aynı içerikte coşkulu, gençleri harekete geçiren, gençlere ümit telkin eden şiirlerine ilham olmuştur.
Mağjan’ın 1918’de Kızıljar’da Jas Azamat gazetesinde basılan Jastarğa (Men jastarğa senemin) şiiri ve Alaş Partisi’nin üyelerinden Kırgız şair, yazar, dilbilimci Kasım Tınıstanov’un 1920’lı yıllarda yazdığı Caştarğa şiiri, bunun en tipik örnekleridir. Mirjakıp, "Etemin ümit jastardan" (Gençlerden umutluyum) derken Mağjan "Men jastarğa senemin" (Ben gençlere güvenirim) diyor.
Mirjakıp’ın 1909’da yazdığı Oyan Kazak! şiirinin Türk Dünyasında "Milli Uyanış"ın sembolü, hatta milli uranı (mottosu) olduğu ve pek çok şairi etkilediği söylenebilir.

Oyan Kazak!
Köziñdi aş, oyan Kazak, köter bastı,
Ötkizbey karañğıda beker jastı,
Jer ketti, din naşarlap hal harap bop,
Kazağım endi jatuv jaramastı.

"Kazağım, şimdi yatmanın zamanı mı!" diyerek halkı uyanışa davet eden Mirjakıp’ın mısraları, Mehmet Âkif’te (Uyan/1915) "Artık ölüm uykularından uyan!"; 20. yüzyıl Doğu Türkistan’ın millî istiklal ve vatan şairlerinden Abduhalık Uygur’un (Oyğan/1922) şiirinde "Ey pekır Uyğur oyğan uykun yeter!" (Ey fakir Uygur, uyan, uykun yeter!) şeklinde mısralara yansıyor. Yine aynı yıllarda Tınıstanov, Caştarğa şiirinde "Oygon caştar, oylon caştar!" (Uyanın gençler, düşünün gençler!) diyerek gençlerden ümitvar olduğunu lirik tarzda
ifade ediyor. Mirjakıp’ın şiirindeki "uyan" motifinin etkisini, bu şiirlerde izlemek mümkündür.

KAYNAKLAR

Arıkan, Metin (2008). "Mirjakıp Duvlatulı: Hayatı ve Eserleri".  Journal of Modern Turkish Studies. S. 5/4. Ankara 2008. 102-121.

Isimakova, Aygül (2009). Alaş Adebiyettanuvı. Almatı: "Mektep". 

İlgili haberler:

Türk dünyasında edebiyat köprülerinin mimarı: Gaspıralı İsmail Bey
Kırım sahasında Gregoryen Kıpçaklar ve Türkolog Agatangel Efimoviç Krımskiy
Deşt-i Kıpçak’tan Macar Kıpçak Bozkırına: Ünlü Türkolog András Bodrogligeti
Kırım Tatarları ve Kıpçakçaya adanmış bir ömür: Polonyalı Türkolog Henryk Jankowski