Kırgızistanlı araştırmacılar, Osmanlı Devleti'nde yaşayan Türklerin, bundan bir asır önce Kırgızistan'a destek olduğunu ortaya çıkardı. Türkiye Türkleri, tarihe büyük Türkistan depremi olarak geçen felakette zarar gören depremzedelere yardım göndermişti.
Sabırbek Börübay
Günümüz Kırgızistan topraklarında 1911 tarihinde büyük bir afet meydana geldi. Kırgızistan'ın tarihi kaynaklarında "büyük Türkistan depremi, asrın afeti" olarak geçen felakette, yüzlerce insan hayatını kaybetmişti. Kırgızistanlı araştırmacılar, Osmanlı Devleti'nde yaşayan Türklerin, Kırgızistan'ın kuzeyindeki Çüy bölgesinde 1911 yılında meydana gelen depreme yardım gönderdiğini ortaya çıkardı.
Türkiye Türkleri, 1911 yılında Kırgızistan'ın kuzey bölgesindeki Çüy'de gerçekleşen büüyk depreme kayıtsız kalmadı. Türk halkının Türkistan'a yardım elini uzattığını ortaya çıkaran belgelere, Dokuz Eylül Üniversitesi Tarih Bölümü Doktora öğrencisi Dastanbek Razak Uulu ulaştı.
KIRGIZİSTAN'DA 1911 YILINDA 8.2 BÜYÜKLÜĞÜNDE DEPREM OLMUŞTU
1911 yılında Kırgızistan’da meydana gelen depremden bahseder misiniz?
Eski takvim ile 22 Aralık 1910, yeni takvime göre 4 Ocak 1911 sabaha doğru meydana gelen Türkistan depreminin, üs merkezi günümüz Kırgızistan’ın Kemin Vadisiydi. 8.2 büyüklüğünde gerçekleşen depremin etki alanı Çüy Vadisi, Isık-Göl havzası, çevre Almatı, Evliya-Ata ve Taşkent şehirlerini kapsamaktaydı.
O dönemde Kırgız halkının çoğunluğu geleneksel otağlarda yaşadığı için fazla kayıp olmamıştır. Ancak ona rağmen yaklaşık 500 kişi hayatını kaybetmiş, 1000’den fazla kişi yaralanmıştır. Binden fazla tuğla ev yıkılmış, 15 bin Kırgız çadırı kırılmıştır, 13 bin hayvan telef olmuş, 3 binden fazla ahır, depo gibi meskenler harap hale gelmiştir. Ayrıca Pişpek, Tokmak, Karakol, Almatı, Evliya-Ata, Taşkent gibi şehirler de zarar görmüştür. Derinliği 5 metre, genişliği 1 metre yarıklar ortaya çıkmıştır.
Türkistan depremi 20. yüzyılın en büyük depremleri olarak tarihe girmiştir. Bu deprem sonrası Molda Kılıç adlı Kırgız yazarı tarafından Kıssa-i Zilzele adlı eseri Kazan’da yayınlanmıştır. Ayrıca bu Kırgızlar arasındaki ilk matbaa kitaptı. Daha sonra bu depremle ilgili birkaç şiir, yazı kaleme alınmıştır. Dolayısıyla 1911 depremi her Kırgız vatandaşının geçmişine bakıp ders alacağı bir afettir.
"İSTANBUL'DA KIRIM TATARLARI DEPREM BÖLGESİNE YARDIM ETMEK İÇİN ÇALIŞTI"
Osmanlı Devleti'nin Kırgızistan’da gerçekleşen depreme yardımda bulunduğuna dair belgelere ulaştınız, neler söylemek istersiniz?
Aslında o dönemde depremin hemen ertesi günü bu büyük olay, ABD, İngiltere, Danimarka, İrlanda, İspanya, Avustralya basınında yer almıştır. Bölgedeki haber kaynakları ve Rusya resmi ve basın bildirilerine dayanarak haberleri yazmaktaydı. Osmanlı’da ise ilk haberi Kazan Türkleri tarafından İstanbul’da çıkartılan Sırat-ı Müstakim mecmuası, 12 Ocak’ta “Türkistan Hareket-i Arzı” konu başlığıyla vermiştir. Bu yazıda, depremin verdiği zararı ve halkın durumunu anlatarak, 'Osmanlı toplumunun derdi başından aşmış, bu yüzden kardeşlerimize yardım gönderemedik, İtalya’da meydana gelen deprem zararı için İstanbul halkı yardım gönderirken, Türkistan halkı için neden yardım toplanmamaktadır' diye sorgulamaktaydı.
Bir sonraki yazı 26 Ocak sayısında Türkistan’da sefalet adıyla çıkmıştır. Bu yazıda yine depremi daha geniş bir şekilde anlatmaktaydı ve halkın yardıma ihtiyacı olduğunu, Rusya'nın yardım edeceğini ancak onun yetersiz olduğunu anlatarak, Osmanlı Türklerinin yardım etmesi gerektiğini yine vurgulamaktaydı. Sıratı-ı Müstakim dergisinin bu yazılarını belki okumuş olmalı ki ilk yardım Beşiktaş’taki bir Müslüman mektebinin öğretmen ve öğrencileri tarafından para toplanıp, bir mektup yazarak dergiye gönderilmiştir. Bundan sonra halk arasında bir yardım kampanyası başlatılabileceği düşüncesiyle Sıratı-Müstakim dergisi bir girişimde bulunuyorlar. Ayrıca Şubat ayı sonunda İstanbul’da Kırım Talebe Cemiyeti bir konferans düzenlemiştir. Kırım Tatarları, Osmanlı Devleti'nin önde gelenlerinden söz almış ve bu konferans sırasında yardım için bir kalpak ve saat de açık arttırma ile satılmıştır. Paranın bu yardıma eklendiği öğrenildi. Yardım kampanyası derginin arşivine göre haziran ayına kadar devam etmiştir.
Böylece Osmanlı Devleti'nde Türkistan depremi için iki tane yardım kampanyası yürütüldüğü bilinmekte. Bu tarihi olay, Osmanlı-Türkistan halkı ilişkilerinin en iyi göstergesidir. Bu yardımlar sadece Kırgızların değil Kazak ve Özbekler için de gönderildiğini unutmamalıyız.
Tarihten günümüze Türkiye ve Türkistan halkları, ortak tarih bilincinden ötürü sevinçte ve kederde hep bir olmuştur. 1911 depreminde Anadolu Türklerinin Kırgızistan'a yardım eli uzattığını ortaya çıkardınız. Bugün, Türkiye’de asrın felaketi olarak ifade edilen Kahramanmaraş depremlerine Kırgız halkı nasıl yardımda bulundu?
Kırgızistan'da halkın, hem 1911 Türkistan depremindeki Osmanlı yardımı hakkında bilgisi var ve hem de Türkiye’yi çok seviyorlar. Bu yüzden Kırgız halkı elinden gelen yardımları yaptı. Kırgız devleti başta olmak üzere, halk ve iş adamları maddi ve manevi yardımları vermekte. Depremin ilk günlerinden itibaren Kırgızistan devlet arama kurtarma ekibini, en mühim eşyaları ve Kırgız geleneksel çadırları gönderdi. Tüm resmi kurumlar ve devlet başkanı, bakanlar kurulu, milletvekilleri ve halk Türkiye Bişkek Büyükelçiliğini ziyaret ederek, taziye mektuplarını yazıyorlar ve maddi yardımları ulaştırmaktalar. Aynı zamanda büyükelçilik altında halk toplanıp, depremde ölenlerin ruhları için fatiha okudu.
Türkiye’deki büyükelçilik ve konsolosluk çalışanları, Kırgız dernekleri, öğrencileri ve çalışanları da ellerinden gelen yardımları toplamakta. Kırgızistan’ın TV kanalları sürekli depremi anlatmakta. Böylece, Kırgızların, Türkiye'ye asrın felaketi için ciddi yardım yaptığını söylemek mümkün.