Türkiye’de karşılaştırmalı Türkoloji’nin kurucusu, ünlü dilbilimci Kazan Tatarı Ord. Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat bundan tam 60 yıl önce hayata gözlerini yumdu. Arat, Türkoloji’ye 220’den fazla eser kazandırdı.
Reşit Rahmeti Arat, 15 Mayıs 1900 tarihinde Kazan’da dünyaya geldi. Babası müderris Abdürreşid İsmetullah, annesi ise Mahbeder olan Reşit Rahmeti, eğitim hayatına Eski Ücüm’de başladı. Rüşdiyeyi Kızılyar’da tamamlayan Reşit Rahmeti Arat, Rusya’da iç savaş çıkması üzerine önceki askerî okula, daha sonrasında ise cepheye gönderildi. 1919 yılında yaralandığı için Mançurya’nın harbin şehrine nakledilen Reşit Rahmeti Arat, burada Kazan Türkleri Derneğine katıldı; birçok sosyal faaliyetlerde bulundu ve çeşitli dergilerin yayımına katıldı.
Reşit Rahmeti Arat daha sonra yüksek tahlise devam etmek için Berlin’e gitti. Berlin’de Felsefe Fakültesi’nde kaydolan Arat, karşılaştırmalı Türk dili araştırmaları mektebinin ve Uyguroloji’nin kurucusu olan Alman Türkolog Prof. Dr. Willy Bang’den Türkoloji dersleri aldı. Tatar Edibi Muhammed Ayaz İshakî’nin idaresinde çıkan Yana Millî Yul adlı dergide yazarlık yaptı.
1927’de Die Hilfsverben und Verbaladverbien im Altaischen adlı doktora teziyle doktorasını tamamlayarak Şark Dilleri Okulu’nda Kuzey Türkçesi okutmanı oldu. Berlin Üniversitesi’nde Türk diline dair Yakup Şinkeviç’in Rabguzi’s Syntax adlı doktora tezinden sonra yapılan en önemli çalışma olan bu eser, ilmî bakımdan Türk dili araştırmaları için temel çalışmaların gerektirdiği yüksek seviyede bir eser niteliği taşıyor.
Arat, 1928’de Berlin İlimler Akademisine ilmî yardımcı olarak girdi. 1931’de ise Berlin Üniversitesi Doğu Dilleri Okulunda doçent oldu.
1933’te Maarif Vekâleti’nin daveti üzerine Türkiye’ye gelerek İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Türk Dili ve Edebiyatı Bölümüne profesör oldu. 1942’de Türk Tarih Kurumuna (TTK) üye olarak seçildi. 1940-1950 yılları arasında Türkiyat Enstitüsü müdürlüğü yaptı.
Londra’da School of Oriental and African Studies üniversitesinde 1949-1951 yıllarında misafir profesör olarak ders verdi. 26 Nisan 1958’de ordinaryüs profesör oldu.
Türkiye’de karşılaştırmalı Türkoloji araştırmalarının öncüsü Reşit Rahmeti Arat, Türk ilim hayatında önemli bir yeri olan İslâm Ansiklopedisi’nin tercüme ve telif yoluyla yayımlanmasını konusunda büyük emek sarfetti.
Ömrünün son yıllarında ise yakın arkadaşlarıyla birlikte Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsünü kuran ve kitaplarını bu enstitüye bağışlayan Reşit Rahmeti Arat, 29 Kasım 1964’te İstanbul’da vefat etti.
TÜRKOLOJİYE 220’DEN FAZLA ESER VERDİ
Eski Uygur Türkçesi başta olmak üzere bütün Türk lehçeleri alanında çalışmalar yapan Reşit Rahmeti Arat, Türkoloji hususunda 220’den fazla eser verdi. İstanbul kütüphanelerinde bulup çıkardığı Uygurca yazılmış bazı yazılar üzerinde çalışarak, Anadolu Türkleri’nin Uygur yazısını bildiklerini ve kullandıklarını, bu yazı sisteminin alfabesinin bazı kütüphanelerde bulunduğunu ortaya koydu. Arat’ın Uygur lehçesine dair Türkoloji’ye kazandırdığı çalışmalar, “Uygur Alfabesi”, “Uygurlarda Istılahlara Dair”, “Uygur Devri Türkçesi”, Eski Türk Şiiri olarak sıralanır.
Yusuf Has Hacip’in Karahanlı Türkçesiyle yazdığı Kutadgu Bilig adlı eseri üzerinde derin ve büyük çaplı çalışmalar gerçekleştiren Arat, çalışmalarını iki cilt hâlinde yayımladı.
Kutadgu Bilig’den sonra 1951’de Edib Ahmed Yüknekî’nin Doğu Türkçesi’yle yazdığı ahlâk ve nasihate dair eseri Atebetü’l-Hakāyık’ı yayıma hazırladı.
Arat’ın yayımlanmış diğer eserleri şunlardır: Die Legende von Oghuz Qagan Oğuz Kağan Destanı, Türkische Turfan-Texte VI. Das Buddhistische Sutra Säkiz Yükmäk Türkische Turfan-Texte VII; “Türk Şîvelerinin Tasnifi”; “Eski Türk Hukuk Vesîkaları” Makaleler; Doğu Türkçesi Metinleri, Baburnâme.