Ömrünü Türkistan'ın bağımsızlığı fikrine adayan Mustafa Çokay
Kazakistan'ın milli mücadele ve bağımsızlık hareketi Alaş Orda'nın unutulmaz liderlerinden Mustafa Çokay, vefatının yıldönümünde saygı ve özlemle anılıyor. Eserleri, çalışmaları ve fikirleriyle unutulmaz izler bırakan fikir adamı, 25 Aralık 1890 tarihinde Kazakistan'ın Kızılorda bölgesi Ak Meçit ilçesindeki Jelek kasabasında doğdu. Rusya'nın Petersburg şehrinde hukuk alanında öğrenim gördü.
Eğitiminin bitmesinin ardından Türkistan'a geri döndü. Bu dönemde Taşkent'te çıkartılan "Uluğ Türkistan" gazetesinde yazılar yazdı. Yanı sıra, Türkistan'ın bağımsızlığı ve Rusların hegemonyasından kurtulmasına yönelik fikirlerini topladığı "Birlik Tuğu" dergisini de çıkardı. Daha sonra "Hür Türkistan" ve "Yeni Türkistan" gazetelerini yayımladı.
1917 yılında Kazak-Kırgız Türklerinin ortaklığını ifade eden Alaş-Orda Devleti'nin kurulmasında da büyük rol oynadı. Kurulan birinci hükümette de bakan olarak görev aldı. Rusların devleti ortadan kaldırması üzerine de hakkında idam cezası kararı verildi. Önce Azerbaycan’a, ardından da Gürcistan’a çıkmak zorunda kalan Çokay, 1919’da Kuzey Kafkasyalıları'n Tiflis’te çıkardığı Hür Dağlılar isimli haftalık gazetede Türkistan davasını dile getiren yazılar yazdı.
Bir süre sonra da çıkarmaya başladığı Şafak gazetesinde Anadolu’daki Kuvayı Milliye hareketine destek verdi. Öte yandan "Yeni Türkistan" ile "Yaş Türkistan" adlı dergilerde de Türkistan'ın ve Türk dünyasının birliği davası için çalışmalarda bulundu. Mustafa Çokay, 27 Aralık 1941 tarihinde Berlin'de hayata gözlerini yumdu.
Türkistan'ın büyük aydını Mustafa Çokay'ın Türk dünyasının birliğine yönelik cümleleri halen hafızalardaki yerini koruyor.
Mustafa Çokay, mütevazi kişiliğine rağmen Türkistan Milli Hareketi'nin eşsiz lideri olarak Türkistan bağımsızlık hareketini yeni bir aşamaya yükseltmiş, onu örgütsel olarak temellendirmiş, maksat ve hedeflerini, strateji ve taktiğini belirlemiştir. Mustafa Çokay'ın devlet adamlığı, bugün bile güncelliğini koruyan görüşleri, değerlendirmeleri, araştırmaları, nasihatleri, Kazakistan'ın gelişimine, genç nesli vatanperver ruhla eğitmeye hizmet etmektedir. M. Çokay'ın engin mirasının, Kazak ve tüm Türk halklarının paha biçilemez manevî hazinesi olarak nesilden nesle ulaşacağı kesindir. Mustafa Çokay, Rusya esaretindeki Türk halklarını birkaç asırdan beri bağlandıkları zincirlerden kurtarmak ve dünya ölçeğinde muteber bir devlet çatısı altında birleştirmek için her şeyden fedakârlık yapmış bir mücadele adamıdır. Her türlü zorluğa göğüs gererek, vatanına ve ülkesine hiçbir karşılık beklemeden hizmet etmesi, halkına duyduğu sonsuz saygıdan kaynaklanıyordu. Ona göre, güçlü millî şuur olmadan bağımsızlığa kavuşmak mümkün değildir. Mustafa Çokay, millet olgusunun ebediyen var olacağını kabul etmeyen, enternasyonalist ve kozmopolit akımları tamamen reddederek, “milliyetçilik fikri, halkların canı ve yüreğidir. Milletimiz yaşadıkça o da var olmaya devam edecektir,” demiştir. Türkistan'ın tarihinde muhacerette mücadele etme geleneği olmamasına rağmen M. Çokay; Türkiye, Afganistan, İran, Suudi Arabistan, Doğu Türkistan ve Avrupa ülkelerindeki Müslüman Türk muhacirlerini, bağımsızlık mücadelesi bayrağının altında toplayabilmişti.
Yazar Köşim Yesmagambetov'un "Türkistan Bağımsızlık Mücadelesine Adanmış Bir Ömür" eserinden