Üzeyir Hacıbeyli'nin bir asırlık eseri "Leyli ve Mecnun" operası

Azerbaycan’ın ünlü bestekarı Üzeyir Hacıbeyli'nin ilk operası "Leyli ve Mecnun" 12 Ocak 1908'de sanat dünyasına kazandırıldı. Hem Azerbaycan'da hem de bölgesinde ilk opera olmak özelliği taşıyan Leyli ve Mecnun, Azerbaycan'da profesyonel kompozisyon sanatının da temellerini atan bir eser oldu.

Hacıbeyli eserini, Muhammed Fuzuli'nin "Leyli ve Mecnun" şiirinden yola çıkarak yazmıştır. Fuzuli ise, 12. yüzyılda İran şiirinin bir klasiği olan Nizami Gencevi tarafından yazılı edebiyata kazandırılan eski Arap efsanesi "Leyli ve Mecnun" olay örgüsünden yararlanmıştır. Daha sonra Emir Hüsrev-i Dihlevi, Ali Şir Nevai ve diğerleri de dahil olmak üzere birçok Doğulu şair bu konuyu ele almıştır. Üzeyir Hacıbeyli, Fuzuli'nin şiirinin ruhu ve sözlerinin Leyli ile Mecnun şiirinin romantizmi, muğam gibi muhteşem bir musiki ile vücut bulabildiği görüşündedir.

Bu nedenle Üzeyir Hacıbeyli, çocukluğundan itibaren derinden bildiği, kanına ve ruhuna sindirdiği, ezgilerine ve akor yapısına hakim olduğu muğamları ve halk müziği örneklerini kullanmıştır. Bütün bunları yazarın konseptiyle haklı çıkardı.

LEYLİ VE MECNUN OPERASI

"Leyli ve Mecnun" operasının prömiyeri, 12 Ocak 1908'de (yeni takvime göre 25 Ocak) Bakü'de Hacı Zeynelabdin Tağıyev'in yaptırdığı tiyatroda yapıldı. Operanın ilk gösteriminde sanatçılar ve müzikseverler bulunuyordu. İlk performansı yetenekli oyuncu ve yönetmen Hüseyin Arablinski yönetti. Şefi, oyun yazarı Abdulrahim Bey Hagverdiyev'di. Sonraki icraları bizzat Üzeyir Hacıbeyli  ve yakın arkadaşı Abdülmüslüm Magomayev yönetti.

Tanınmış bir gazeteci, sanatçı ve halk figürü olan Ali Bey Hüseyinzade, oyunun sanatsal tasarımında rol oynadı. İlk icraya eşlik eden orkestra birkaç müzisyenden oluşuyordu. Üzeyir Hacıbeyli'nin ruhban sınıfından arkadaşları olan amatör müzisyenler, muğam bölümlerine usta dansçılar Gurban Pirimov ve Şirin Ahundov eşlik etti. Mecnun rolünü ilk icra eden tiyatro ve müzik dünyasının önde gelen isimlerinden Hüseyngulu Sarabski olmuştur. Bu rolü o kadar büyük bir ustalıkla yarattı ki, gösteriden sonra herkes ona "Mecnun" adını taktı. Daha sonra birçok ünlü şarkıcı Mecnun rolünü oynadı. 

O zamanlar Leyli rolünün oyuncusunu bulmak çok zordu. Çünkü 20. yüzyılın başında Müslüman kadınların sahneye çıkmasına izin verilmiyordu. Bu nedenle tiyatroda kadın rolleri erkekler tarafından canlandırılmıştır. Bu nedenle ilk temsildeki Leyli rolünün icrası Faracov adında hoş bir sesi olan ve muğamları iyi bilen bir gence emanet edilmiştir. Daha sonra Leyli rolünü o dönemin ünlü kadın rollerinden biri olarak tanınan Ahmet Ağdamski canlandırmıştır. Ancak yıllar sonra (1920'ler ve 30'larda) Azerbaycanlı bestecilerin muğam operalarında kadın şarkıcılar sahneye çıkmaya başladı.

Üzeyir Hacıbeyli tarafından yaratılan eser, Şubat 2008'de UNESCO Genel Konferansı'nda Azerbaycan'ın ilk operası "Leyli ve Mecnun"un 100. yıl dönümünün UNESCO özel tarihler listesine alınmasına karar verildi.